Bændablaðið - 15.12.2016, Blaðsíða 57

57Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2016
til 120 sentímetrar. Í íslenska stofn-
inum er þungi tarfa 80 til 100 kíló
og kúa 60 til 80 kíló.
Feldur hreindýra er í tveimur
lögum með slétt stutt undirhár og
löng yfirhár. Hárin eru hol að innan,
þétt og einangrandi. Hreindýr geta
haldið jöfnum líkamshita niður í -40°
á Celsíus. Litur feldarins er breyti-
legur milli stofna en oftast dökkleitur
á sumrin en ljósari á veturna.
Báðum kynjum hreindýra vaxa
horn sem dýrin fella árlega. Í vexti
eru hornin mjúk og klædd mjúkri
og æðaríkri húð. Fullvaxin harðna
hornin og falla af dýrunum. Stærð
horna er mismunandi milli undir-
tegunda en geta orðið um metri að
lengd og með 130 sentímetra hafi
hjá stórum törfum.
Hornin eru stöðutákn hjá báðum
kynjum. Tarfarnir nota hornin til
að sýna mátt sinn og megin um
fengitím ann og á veturna nota kýrn-
ar þau til að hrekja keppinauta frá
fæðu. Kýrnar fella hornin eftir burð.
Eftir missinn sleikja kýrnar og naga
hornin og fá úr þeim kalk sem fer til
mjólkurmyndunar handa kálfunum.
Sum hreindýr fá aldrei horn og eru
um 4% hreinkúa á Íslandi kollóttar.
Fengitími hreindýra er í sept-
ember og nóvember og eru 15 til
20 kýr í hjörð ríkjandi karldýra.
Meðgöngutími hreinkúa er um sjö og
hálfur mánuður og fjöldi kálfa einn
eða tveir. Kálfarnir verða að mestu
sjálfbjarga 45 dögum eftir burð en
fylgja móður sinni og eru á spena
fram á haust eða þar til kýrnar kelfast
á ný. Hreindýr verða kynþroska á
öðrum til þriðja vetri.
Hreindýr eru frá á fæti og geta
hlaupið á allt að 80 kílómetra hraða
á klukkustund og ferðast fótgang-
andi yfir 50 kílómetra á sólarhring.
Hreindýr fljóta vel í vatni og taka
oft langa sundspretti yfir ár og vötn.
Minjar og nafnafræði
Lítið er til af beinum eða öðrum
minjum hreindýra og elsta hrein-
dýrabein sem fundist hefur er frá því
fyrir um 4.400 árum. Þrátt fyrir það
er vitað að hreindýr voru útbreidd
um alla Evrópu á ísöld en hörfuðu
norðar eftir því sem hlýnaði og
ísaldarjökullinn hopaði.
Hreinkýr kallast simla en karldýr-
in hreinn en oftast er notast við heitin
tarfur og kýr. Simla kemur úr norsku
og mun orðið hafa borist hingað
sem heiti á fyrstu hreindýrskúnum
sem fluttar voru til landsins. Heitið
hreinn er komið úr frumgermönsku,
hrainaz, og það orð úr indóevrópsku,
kroinos, sem þýðir dýr með horn. Á
samísku eru yfir 400 heiti á hrein-
dýrum og þau meðal annars kölluð
poatsoj, boazu, boatsoj og puásui
og eitt af heitum Ínúítar í Norður-
Ameríku á hreindýrum er tuktu.
Svíinn Carl Linnaeus, upp-hafs-
maður latneska tvínafnakerfisins, gaf
hreindýrum heitið Rangifer tarandur
upp á latínu. Tarandus merkir sá sem
ber horn eða hornberi.
Nytjar á hreindýrum
Hellamyndir í Frakklandi sem taldar
eru vera um 45 þúsund ára gaml-
ar sýna menn á hreindýraveiðum.
Erfitt hefur reynst að ákvarða hvenær
menn tóku hreindýr fyrst í sína þjón-
ustu. Þeir sem láta sig slíkt varða
telja það hafa verið Evrasíu fyrir þrjú
til sjö þúsund árum.
Elstu rituðu heimildir um hrein-
dýr eru kínverskar ræktunarleið-
beiningar frá því um 450 fyrir Krist.
Í öðru kínversku riti frá því um 630
eftir Krist er sagt frá tömdum hrein-
dýrum sem fólk hélt í skóglendi í
norðurhéruðum Kína. Þar segir að
kýrnar séu mjólkaðar, dýrunum beitt
fyrir vagna og kjötið af þeim borðað.
Rómverski sagnaritarinn Tacitus
segir frá því í sagnfræðiriti frá því
um 100 eftir Krist að fólk í norðan-
verðri Evrópu veiði hreindýr og
klæðist hreindýraskinnum.
Sovéski herinn notaði hreindýr
sem burðar- og dráttardýr til að flytja
vistir til Múrmansk og bera særða
hermenn af snævi þöktum vígvöll-
um vetrarstríðsins við Finna í seinni
heimsstyrjöldinni.
Í dag gegna hreindýr veiga-
miklu hlutverki í lífi frumbyggja
á Norðurhveli sem fæða, klæði
og burðardýr. Skinnin eru dýrmæt
verslunarvara og úr hornum og
beinum eru smíðaðir nytjahlutir og
skrautmunir. Hornin eru möluð í
duft og duftið selt sem ástarörvi í
Asíu.
Hreindýrakjöt er þurrkað, reykt og
saltað til geymslu. Hreindýrabollur
og hamborgarar eru vinsæll matur í
Skandinavíu og í Alaska þykir hrein-
dýrabjúga hátíðarmatur.
Jólasveinninn og hreindýrin
Hugmyndin um að jólasveinninn
ferðist um á sleða sem dreginn er
af hreindýrum yfir himininn kom
fyrst fram á prenti í kvæði sem birt-
ist í bandarísku tímariti árið 1823.
Kvæðið, sem nefnist Account of a
Visit from St. Nicholas, hefur haft
mikil áhrif á hugmyndir manna um
jólasveininn, útlit hans, hegðun og
ferðamáta. Í kvæðinu eru hreindýr-
in níu og kallast Dasher, Dancer,
Prancer, Vixen, Comet, Cupid,
Dunder, Blixem, Dunder og Donder.
Í kvæðinu er hvergi getið um
hreindýr jólasveinsins sem þekkt-
ast er í dag og kallast Rúdolf með
rauða nefið. Rúdolf kom fyrst fram
á sjónarsviðið í jólasögu rúmri öld
síðar. Sennilega á Rúdolf vinsæld-
um sínum að þakka laginu Rudolph
the Red Nosed Reindeer sem er eitt
vinsælasta jólalag í heimi.
Hreindýr á Íslandi
Hugmynd um að flytja hreindýr til
Íslands var líklega fyrst sett fram
af Páli Vídalín í lok 17. aldar. Þrátt
fyrir að ekkert yrði af innflutningi
dýranna á þeim tíma lifði hug-
myndin. Tæpri öld síðar, eða fyrir
tæpum 250 árum, voru fyrstu hrein-
dýrin flutt til landsins samkvæmt
konunglegri tilskipun og áttu dýrin
að efla íslenskan landbúnað.
Hreindýrin komu frá Finnmörku
í Noregi í fjórum hópum frá 1771 til
1787. Samhliða innflutningi hrein-
dýranna kom upp sú hugmynd að
flytja hingað samíska fjölskyldu
til að sinna dýrunum og kenna
Íslendingum hjarðbúskap.
Í fyrsta hópnum voru 13 eða
14 dýr sem komið var fyrir í
Vestmannaeyjum árið 1771 þar sem
helmingur þeirra drapst á fyrsta ári.
Dýrin sem lifðu voru flutt og komið
fyrir á Landeyjasandi. Þrjú dýr, tvær
kýr og tarfur, lifðu og voru flutt að
Hlíðarenda í Fljótshlíð. Mest náðist
af fjölga þeim í sextán dýr sem að
lokum drápust í móðuharðindunum
1783.
Árið 1777 voru sex tarfar og
24 kýr sendar til landsins en eitt
dýranna drapst á leiðinni. Þessum
dýrum var sleppt í landi Hvaleyrar
við Hafnarfjörð. Dýrin héldu til í
fjallendi á Reykjanesskaga og náði
stærð hjarðarinnar nokkur hundruð
dýrum. Sú hjörð sást þar allt til alda-
mótanna 1900 en síðasta dýrið úr
henni sást við Kolviðarhól um 1930.
Þriðja sending hreindýra barst til
landsins ári 1784. Í þeirri sendingu
voru 35 dýr sem var sleppt á
Vaðlaheiði við Eyjafjörð. Þessum
dýrum vegnaði vel fyrstu árin og
dreifðu sér inn á hálendið og fjölg-
aði hratt og var hjörðin komin í
um 400 dýr við lok átjándu aldar.
Mörg þeirra féllu í harðindavetri árið
1822. Það sem eftir var hjarðarinn-
ar hélt sig norðan og norðaustan
við Mývatn næstu áratugina og
náði hjörðin 2000 dýrum. Þaðan
dreifðust hreindýrin til austurs inn
á Melrakkasléttu, í Þistilfjörð og
Langanesheiði allt til ársins 1860.
Eftir það tók dýrunum að fækka og
voru aðeins nokkrir tugir þeirra eftir
um aldamótin 1900.
Í fjórðu og síðustu sendingu
hreindýra til landsins, árið 1787,
voru 30 kýr og fimm tarfar og þau
dýr voru sett í land við Vopnafjörð.
Sá hópur hefur dreift sér um
hálendið á Austurlandi og allt að
Jökulsá í Lóni. Talið er að dýrin úr
þriðju sendingunni hafi sameinast
þessum hópi og eru þeir sameigin-
lega forverar hreindýra á landinu
í dag.
Ekki mælt með hreindýraeldi
Hér á landi hafa hreindýr nán-
ast eingöngu verið nýtt sem villt.
Fyrir nokkrum árum var skipaður
starfshópur til að kanna möguleika
á stórfelldum hreindýrabúskap á
Íslandi. Niðurstaða hópsins var að
mæla ekki með því að tekið verði
upp hreindýraeldi eða stórfelldur
hreindýrabúskapur ef á sama tíma
eigi að standa vörð um villtan stofn
hreindýra í landinu.
Sumarstofn hreindýra á Íslandi
er milli 6.000 og 7.000 dýr en
árlega eru felld 1.200 til 1.300 dýr
samkvæmt kvótakerfi og með sölu
veiðileyfa. Hreindýrakjöt er eftir-
sótt enda bragðgott og sannkallaður
hátíðarmatur.