Bændablaðið - 17.01.2019, Síða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. janúar 201916
Þótt Íslendingar hafi vitað af
loðnunni í sjónum kringum landið
um aldir og jafnvel gert sér mat
úr henni í einhverjum mæli var
það ekki fyrr en fyrir röskum 50
árum að farið er að nýta hana fyrir
alvöru.
Það sætir nokkurri furðu að loðnan
sem oft og tíðum hefur komist næst
þorskinum í útflutningsverðmætum
og hefur á liðnum áratugum verið
einn af mikilvægustu nytjastofnum
okkar skuli ekki hafa verið nýtt að
neinu ráði fyrr en á sjöunda áratug
20. aldarinnar, eða fyrir röskum
fimm áratugum.
Í riti Hjálmars Vilhjálmssonar
fiskifræðings um loðnuna frá árinu
1994 segir að helstu heimildir um
að menn hafi nýtt sér loðnu til matar
sé að finna í Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um
ferðir þeirra um Ísland á árunum
1752–1757. Þar kemur fram að í
ýmsum byggðum hafi loðnu, sem rak
á fjörur á hrygningartímanum, verið
safnað saman og hún notuð sem
fóður. Reyndar gerðu Eyfirðingar
gott betur því þeir nýttu loðnuna til
manneldis á þessum árum.
Nótaveiði hefst um aldamótin
Á 19. öld eru heimildir um að fleiri
landsmenn hafi farið að dæmi
Eyfirðinga og hafi loðnu þá verið
safnað saman á fjörum til manneldis,
jafnt á Norðurlandi sem á Suðurlandi,
að því er fram kemur í Íslenskum
sjávarháttum, bókaflokki Lúðvíks
Kristjánssonar. Þar segir að fyrstu
eiginlegu loðnuveiðar, sem vitað er
til að hafi verið stundaðar á Íslandi,
hafi verið í Höfnum á Reykjanesi,
en þar hafi menn háfað loðnuna og
nýtt til beitu. Hjálmar Vilhjálmsson
hefur það eftir Kristjáni Jónssyni
á Akureyri að um síðustu aldamót
hafi loðnan verið veidd í litlar nætur
á fjörðum norðanlands til nota í
beitu fyrir línu- og handfærabáta og
svipaðri tækni virðist hafa verið beitt
á Austfjörðum (Bjarni Sæmundsson
1899).
Tilraun til mjöl- og lýsisvinnslu
Veturinn 1958 stóð tæknideild
Fiskifélags Íslands fyrir tilraun sem
beindist að því hvort nýta mætti
loðnu til mjöl- og lýsisframleiðslu.
Niðurstöður þóttu lofa góðu og þær
gáfu til kynna að hægt væri að hefja
loðnuveiðar og landa aflanum til
bræðslu ef ákveðnar breytingar væru
gerðar á fiskimjölsverksmiðjunum.
Þrátt fyrir það hófust loðnuveiðar
ekki að marki fyrr en um miðjan
sjöunda áratug aldarinnar. Aflinn árið
1964, þegar nokkur síldveiðiskip fóru
til veiðanna, nam 8.600 tonnum en ári
síðar var aflinn kominn í 50.000 tonn.
Litið á loðnuna sem
hreinan ódrátt
Hrólfur Gunnarsson, skipstjóri á
Árna Magnússyni, varð fyrstur til
að hefja loðnuveiðar hér við land
í þeirri mynd sem við þekkjum
í dag. Hann lýsti aðdraganda
þess í viðtali við Fiskifréttir árið
1998 og vantrúnni sem eigendur
fiskimjölsverksmiðjanna höfðu á
því að hægt yrði að nýta loðnu til
bræðslu.
„Sjómenn voru lítt hrifnir af
loðnunni og það var litið á hana sem
hreinan ódrátt,“ segir Hrólfur.
„Loðnan hafði oft valdið miklum
erfiðleikum á síldveiðum. Þegar
loðnan gekk upp að suðausturströnd
Íslands og vestur með ströndinni
má segja að síldveiðum hafi verið
sjálfhætt á meðan. Ef menn lentu í því
að fá loðnu í síldarnæturnar þurfti að
sigla í land til þess að hreinsa þær.“
Fyrsti farmurinn fór í beitu
Útgerð Árna Magnússonar lét setja
upp nót sem var 30 faðma djúp og
130 faðma löng, en mun smáriðnari
en síldarnæturnar, sem notaðar voru
á þeim tíma. Hún var einnig helmingi
grynnri en hefðbundnar síldarnætur.
Með þetta veiðarfæri fóru Hrólfur
og félagar austur undir Hornafjörð
í byrjun febrúar árið 1964 og fengu
strax 130 tonn af loðnu.
„Við höfðum því sýnt fram á
að það var enginn vandi að veiða
loðnuna, eins og menn þóttust
reyndar vita, en erfiðara reyndist
að telja menn á að kaupa hana til
bræðslu og gera tilraun til að búa til
úr henni mjöl og lýsi,“ segir Hrólfur.
„Það varð því niðurstaðan að mest
af loðnunni úr fyrstu veiðiferðinni
seldum við til beitu til útgerðarmanna
á öllu Suðvesturlandi og allt til
Vestfjarða. Á meðan stjórnendur
fiskimjölsverksmiðjanna fussuðu
og sveiuðu tóku útgerðarmenn
línubátanna okkur fagnandi.“
Lét loks til leiðast
Það var ekki fyrr en eftir aðra veiði-
ferð Árna Magnússonar á loðnu-
miðin að hægt var að selja aflann
til bræðslu.
„Guðmundur Jónsson sem var
með bræðslu í Sandgerði lét loksins
til leiðast og ákvað að gera tilraun til
þess að bræða smávegis af þessum
„verðlausa“ fiski. Hann greiddi
okkur, að mig minnir, helmingi
lægra verð fyrir loðnuna en þá var
greitt fyrir síld. Þetta var ekki af
því að hann ætlaði að hlunnfara
okkur, heldur hafði hann einfaldlega
enga trú á því að hægt væri að nýta
loðnuna til mjölframleiðslu. Hann
og fleiri urðu hins vegar hissa þegar
í ljós kom að loðnumjölið reyndist
vera mjög gott og hið sama má segja
um lýsið,“ segir Hrólfur.
Undir lok þessarar fyrstu
loðnuvertíðar höfðu tveir aðrir bátar,
Gullfaxi NK og Vonin KE, tekið
þátt í veiðunum. Á vertíðinni 1965
fjölgaði bátunum svo enn meira
og þá hækkaði hráefnisverðið um
helming, að því er Hrólf minnir.
Seint byrjað á loðnuveiðum
Hrólfur segist oft hafa hugsað til
þess hve miklum verðmætum
þjóðarbúið hafi orðið af vegna þess
hve loðnuveiðar hófust seint. „Við
hefðum vel getað hafið loðnuveiðar
í kringum 1960 eða um leið og
kraftblökkin kom til sögunnar í
síldveiðum og við losnuðum við
nótabátana. Eftir að veiðarnar hófust
stóð það þeim helst fyrir þrifum að
við urðum að háfa allan aflann úr
nótinni og upp í skipið. Það var ekki
fyrr en á vertíðinni 1969 eða 1970
að byrjað var að dæla loðnunni um
borð.“
Tugmilljarða verðmæti
Eins og getið var um í upphafi
er loðnan einn af mikilvægustu
nytjafiskum þjóðarinnar. Auk þess
sem loðnan hefur verið nýtt til mjöl-
og lýsisvinnslu hafa fryst loðna og
loðnuhrogn skapað mikil verðmæti.
Í bestu árum fór afli Íslendinga
yfir milljón tonn, síðast árið 2001.
Eftir það tók loðnustofninum að
hnigna verulega og er breyttum
umhverfisaðstæðum í hafinu í
kjölfar hlýnunar sjávar einkum
kennt um.
Á síðasta ári nam loðnuaflinn
tæplega 200.000 tonnum að verðmæti
18 milljarða króna í útflutningi.
Það er 9,1% af heildarverðmæti
útfluttra sjávarafurða. Samkvæmt
því var loðnan sú fisktegund
á Íslandsmiðum sem skilaði
næstmestum verðmætum, næst á
eftir þorskinum sem enginn skákar.
Útflutningsverðmæti þorskafurða
nam 84 milljörðum eða 43% af
heild.
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Í Indlandshafi út austurströnd
Afríku er fjórða stærsta
eyja í heimi og kallast hún
Madagaskar. Ríkið Madagaskar
nær yfir eyjuna og fjölda minni
nærliggjandi eyja. Sérstaða
eyjunnar er það mikil að með
réttu mætti kalla hana áttundu
heimsálfuna.
Madagaskar og nærliggjandi
eyja var í eina tíð hluti af
Indlandsskaga en klofnaði frá
honum þegar meginlandið
Gonvana brotnaði upp á fyrir
milljónum ára. Vegna einangrunar
eyjunnar þróaðist þar einstakt og
um leið sérstakt dýra- og plöntulíf
sem hvergi er að finna annars
staðar í heiminum. Á eyjunni
er að finna 5% allra plöntu- og
dýrategunda í heiminum og
líffræðileg fjölbreytni þar hvað
mest í heiminum.
Talið er að Madagaskar hafi
að mestu verið skógi vaxin þegar
fyrstu menn fundu eyna, en síðan
hefur smám saman gengið á þann
gróður. Nú er svo komið að aðeins
fimmtándu hundraðshlutar lands
eru vaxnir skógi og þar sem
skóginum hefur verið eytt hefur
umhverfið og lífríkið orðið mun
einhæfara.
Vegna þessa er náttúra eyjunnar
viðkvæm og flóra hennar er til
dæmis undir smásjá og í gjörgæslu
grasagarðsins í Kew.
Fjöldi dýra eins og
risalemúrar, fílafuglar og
madagaskarflóðhestar hafa dáið
út eftir að menn settust fyrst að
á eyjunni.
Minjar benda til að menn hafi
fyrst komið til eyjarinnar um 2000
fyrir Krist og að föst búseta þar
hefjist ekki fyrr en 1500 árum
seinna. Í dag eru þjóðflokkar
í landinu fjölmargir og halda
flestir enn í sínar siðvenjur
og menningararf. Merínar eru
fjölmennasti þjóðflokkur landsins.
Skömmu eftir að menn settust
að á Madagaskar var eyjan
mikilvæg höfn við Indlandshaf
og arabískir kaupmenn settu á fót
verslun á vesturströnd hennar.
Á átjándu og byrjun nítjándu
aldar var Madagaskar þekkt
sem höfn sjóræningja og
þrælakaupmanna.
Madagaskar var þar til seint
á 18. öld skipt í yfirráðasvæði
margra ættbálka. Snemma á 19.
öld náði konungsríki Merína að
leggja alla eyjuna undir sig og
stofna Konungsríkið Madagaskar.
Madagaskar var frönsk nýlenda
árið 1897 en varð aftur sjálfstætt
ríki 1960. Talsverðar róstur hafa
verið á eyjunni undanfarin ár enda
misskipting gæða þar mikil og
landið flokkað með minnst þróuðu
löndum heims, þrátt fyrir að búa
yfir talsvert miklum gæðum frá
náttúrunnar hendi.
Íbúar landsins aðhyllast flestir
einhvers konar blöndu af kristni
og afrískri andatrú þar sem andar
forfeðranna eru í hávegum hafðir
enda eru þeir alls staðar nálægir,
yfir og allt um kring og öllum fyrir
bestu að styggja þá ekki.
Landbúnaður og túrismi eru
helstu atvinnuvegir Madagaskar
og mikið er ræktað af vanillu og
negul þar sem jafnframt eru helstu
útflutningsvörur eyjunnar.
Höfuðborg og jafnframt
stærsta borg landsins kallast
Antananarívó. Borgin er staðsett
á hálendi nærri miðju eyjarinnar.
Antananarívó er gömul borg sem
var stofnuð snemma á sautjándu
öld sem vígi Andrianjaka
konungs. Frakkar ákváðu því
að setja nýlendustjórnina niður í
borginni 1896 og borgin var áfram
höfuðborg eftir að Madagaskar
fékk sjálfstæði 1960. Árið 2017
voru íbúar borgarinnar tæplega 1,4
milljónir en ríflega 25,5 milljónir
í landinu sem heild. /VH
STEKKUR
NYTJAR HAFSINS
Litu á loðnuna sem ódrátt
Loðna.
Árni Magnússon GK.
Áttunda heimsálfan