Bændablaðið - 17.01.2019, Qupperneq 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. janúar 2019 37
Erfðabreytt hör
Á níunda áratug síðustu aldar var
þróað erfðabreytt yrki af líni sem
fékk nafnið 'Triffid' í höfuðið á
mannætuplöntunum í bók John
Wyndham's, The Day of the Triffids
frá 1951.
Saga spunalíns
Lín er mjúkt, slétt og svalt
viðkomu og þægilegt í klæðnað og
sængurfatnað. Efnið verður mýkra
við þvott en hætta er á að línþræðirnir
brotni sé efnið alltaf brotið á sama
hátt. Fita sest auðveldlega í efnið
eins og oft má sjá á skyrtukrögum.
Lín krumpast auðveldlega þar sem
teygja hörþráðanna er lítil og þeir
dragast ekki saman sé teygt á þeim.
Náttúrulegur litur líns er gulhvítt
og út í grátt. Hvítt lín fæst með því
að láta efnið liggja í klór.
Elstu minjar um líntrefjar, sem
þekktar eru, fundust í helli í Georgíu
árið 2009. Trefjarnar eru taldar vera
frá því 36 þúsund árum fyrir upphaf
okkar tímatals og elstu textílminjar
sem vitað er um.
Auk handritanna, Dauða-
hafshandritanna, sem fundust í
Qumran-hellunum í Ísrael árið 1946
fundust þar líndúkar sem talið er að
hafi verið ætlað að verja handritin
og krukkurnar sem þau voru í fyrir
skemmdum.
Lín var sennilega fyrst tekið
til ræktunar í Mið-Austurlöndum
á svæði sem kallast Frjósami
hálfmáninn og stundum nefnt
vagga menningarinnar. Fræ sem
eru stærri en fræ villtra línplantna
sýna að lín var ræktað fyrir níu
þúsund árum skammt frá þar sem
Damaskus, höfuðborg Sýrlands, er
í dag. Fornminjar sýna ræktun á líni
í Sviss og Þýskalandi fyrir um fimm
þúsund árum í Kína og Indlandi
rúmum fimm þúsund árum.
Hör var ræktað og spunnið í þráð
í Mesópótamíu til forna og notað í
klæði valdastéttarinnar og presta.
Þess er getið í súmversku ljóði þar
sem sagt er frá tilhugalífi guðsins
og gyðjunnar Iananna og Tammús
sem svipar á ýmsan hátt til Adams
og Evu í sköpunarsögu Gamla
testamentisins. Tammús er getið í
Esekíel 8:14. „Því næst leiddi hann
mig að inngangi norðurhliðsins að
húsi Drottins. Þar sátu konur og
grétu Tammús. Og hann sagði við
mig: „Sérðu þetta, mannssonur? En
þú munt sjá enn meiri svívirðingar
en þessar.“
Myndir af línjurtinni er að finna
á veggjum mustera frá Egyptalandi
til forna og múmíur, meðal annarra
faraó Ramses annar og Tut Ankh
Amon, voru vafðar í línklæði áður
en þær voru lagðar í steinkistur og
grafhýsi sín.
Fönikíumenn stunduðu viðskipti
með lín frá Egyptalandi til borga við
Miðjarðarhafið og Rómverjar ófu
það í segl. Rómaveldi setti á sínum
tíma reglur um gæði líns til vefnaðar
og línolíu af heilsufarsástæðum
og Rómverjar fluttu plöntuna
með sér norður um Evrópu í
landvinningaferðum sínum.
Árið 789 kom út lögbók í
Frakklandi þar sem er að finna
reglur um framleiðslu á líni og
línspuna til textílgerðar.
Bayeux-refillinn sem sýnir
orrustuna um Hastings 1066 var
saumaður samkvæmt pöntun Odo
biskups af Bayeux, hálfbróður
Vilhjálms sigursæla. Talið er að
refillinn, sem er 70 metra langur
og 50 sentímetra breiður og gerður
er úr ofnu líni, hafi verið saumaður
í nunnuklaustri á Englandi. Á
reflinum er aðdragandi orrustunnar
og orrustan sjálf sýnd í formi
myndasögu og því auðskiljanleg
almenningi þess tíma.
Sólkonungurinn Loðvík 14. gekk
dag og nótt í nærfötum sem klædd
voru mjúku líni. Árið 1685 veitti
sami Loðvík Húgenottum, sem
vildu endurbætur á mótmælendatrú
í Frakklandi í anda Kalvíns,
lagalegt leyfi til að iðka trú sína
í landinu. Í framhaldi af því
yfirgáfu mörg þúsund vefarar sem
aðhylltust lúterskan gallikanisma,
að konungurinn væri æðsti maður
kirkjunnar, landið og fluttu til
Belgíu, Hollands, Þýskalands og
yfir Ermarsundið til Bretlandseyja.
Flæmingjaland eða Flandur,
þar sem nú er norðurhluti Belgíu,
var á miðöldum miðstöð viðskipta
með lín í Evrópu. Lín barst
snemma til Norður-Ameríku með
landnemum frá Evrópu en ræktun
þess þar dróst saman með tilkomu
bómullarræktunar.
Krínólínur, eða kjólagrindur, voru
í tísku í tíð Loðvíks 16., 1754–1793.
Undir grindunum voru konurnar
iðulega klæddar undirkjólum sem
voru ofnir úr líni og hrosshárum
og krínólínan trégrind til að
gera kjólana bomsameiri. Heitið
krínólína er samsett úr latnesku
orðunum crinis sem þýðir hár og
linum eða lín.
Napóleon fyrsti lofaði þeim sem
fyrstur væri að hanna línspunavél
milljón franka í gulli í verðlaun árið
1810. Tilgangur verðlaunanna var
að efla franskan spunaiðnað. Það
tók uppfinningamanninn Philippe
de Girard tvo mánuði að leysa
þrautina. Girard var sannfærður
um að hljóta verðlaunin og tók stórt
lán til að tryggja sér einkaréttinn og
hefja framleiðslu spunavélarinnar.
Honum til óláns riðaði ríki
Napóleons til falls um svipað leyti
og endaði Girard af þeim sökum í
skuldafangelsi.
Fornleifarannsóknir benda til
að ræktun á hör hafi verið stunduð
á dönsku eyjunni Bornholm í
Eystrasalti 800 fyrir Krist og víðar
í Skandinavíu. Línvinnsla var
stóriðnaður í Kaupmannahöfn undir
lok nítjándu aldar.
Við upphaf tuttugustu aldar
var Rússland stærsti framleiðandi
líns í heiminum og með um 90%
markaðshlutdeild.
Ræktun á líni og öðrum
trefjaplöntum til textílgerðar dróst
verulega sama á síðustu öld með
tilkomu gerviefna eins og nælons.
Línþræðir eru þrisvar sinnum
sterkari en bómullarþræðir af sama
sverleika.
Auk þess að hafa vera nýtt til
vefnaðar voru búin til reipi, garn
og bogastrengir úr líni. Línpappír er
notaður til að rúlla tóbak í sígarettur,
í tepoka og ýmiss konar síur. Á
Írlandi og víðar í Evrópu voru línstrá
notuð í stráþök og línþræðir snúnir
í kertaþræði og riðnir í net.
Bandaríkjadalir eru 75% bómull
og 25% lín. Íslenskir seðlar eru
gerðir úr sérstökum seðlapappír
sem er úr hrábómull samkvæmt
upplýsingum frá Seðlabanka
Íslands og viðkoma þeirra því ólík
venjulegum pappír.
Hörfræ og línolía
Hörfræ má mala í mjöl og vinna úr
þeim línolíu sem er með elstu gerðum
af matarolíu sem þekkist. Úr línolíu
eru meðal annars unnin fæðubótar-
og fúavarnarefni, olíumálning og
gólfefni eins og línoleumdúkar og
olían er notuð til sápugerðar. Hrat
úr línolíuframleiðslu og hálmur er
nýttur sem fóður fyrir jórturdýr,
kanínur og fiska.
Grikkir til forna töldu hörfræ
með hunangi og pipar kynörvandi
og línolía hefur verið notuð sem
sleipiefni við samfarir og er reyndar
enn undirstöðuefnið í mörgum
unaðsolíum. Samkvæmt kínverskri
læknisfræði hreinsa hörfræ lungu,
nýru og þarma og auka raka
innyflanna, dekkja blóð og leysa
loft úr líkamanum. Þau eru einnig
sögð góð við harðlífi, þurri húð og
hárlosi.
Belgíski málarinn Jan van
Eyck þróaði notkun á línolíu sem
grunnefni í olíumálverk á 15. öld
með því að blanda henni ásamt
valhnetuolíu saman sem bindiefni
með litarefnum.
Hörfræ eru 40% olía og rík af
omega-3 fitusýrum og vel æt og
sögð holl en ráðlagt er að drekka
mikið af vatni með neyslu þeirra.
Á Indlandi eru fræin borðuð ristuð
með soðnum hrísgrjónum og salti.
Hörfræ geymast vel í kæli eða
lokuðu íláti við stofuhita.
Nafnaspeki
Ættkvíslarheitið Linium er gamalt
heiti á líni og skylt forngríska heitinu
linón. Enska orðið fyrir kvennærföt,
nærur og brjóstahöld, lingerie er
dregið linen og orðin líning í klæðnaði
og line eða lína eru af sama stofni.
Tegundarheitið usitatissimum
þýðir að það megi gjörnýta
plöntuna.
Á kínversku kallast lín ya ma zi,
alas á nepölsku, allasi á sanskrít, á
indversku tisi eða alsi, lin á frönsku,
lein eða flacks á þýsku, lino á ítölsku
og spænsku, linho á portúgölsku
og flax á ensku. Á dönsku kallast
plantan hør og hørum á færeysku.
Heitið hör er elsta þekkta nafn
plöntunnar á íslensku en heitið lín
er einnig þekkt. Hör er fornt norrænt
nafn en uppruni þess er óviss en
hugsanlega dregið af harra sem
þýðir lítill sekkur. Hörn er annað
nafn á hörgyðjunni Freyju.
Lín sem tákn og í trú
Hör er tákn þjóðþings Norður-
Írlands og eitt af þremur plöntum
í merki hæstaréttar landsins ásamt
þistli og rós. Lín er þjóðarblóm
Hvíta-Rússlands.
Samkvæmt Opinberunarbók
Jóhannesar klæðast englar Drottins
lín en þar segir í 15:6. „Englarnir
sjö, sem höfðu plágurnar sjö, gengu
þá út úr musterinu klæddir hreinu,
skínandi líni og gyrtir gullbeltum
um brjóst.“
Í 22 kafla 11. versi Fimmtu
Mósebókar segir: „Þú skalt ekki
klæðast fatnaði sem ofinn er úr
tvenns konar efni, ull og hör.“
Í Orðskviðum 31:22 Gamla
testamentisins nýjustu útgáfu
Biblíunnar á íslensku segir: „Hún
býr sér til ábreiður, klæðnaður
hennar er úr baðmull og purpura.
Í ensku úrgáfu sömu orðskviðu
er talað um lín en ekki bómull.
Í Guðbrandsbiblíu er talað um
silki en lín í Viðeyjarbiblíunni og
baðmull í þýðingunni frá 1981.
Ætli efnið í ábreiðum og klæðnaði
konunnar verði ekki nælon í næstu
þýðingu ef Guð lofar.
Í einni af eldri útgáfunum
af sögunni um Þyrnirós stingur
prinsessan sig á grófri línhespu en
ekki snældu.
Ræktun
Samkvæmt ráðgjöf Landbúnaðar-
háskóla Íslands um línrækt bendir
flest til að best sé að sá líni hér
á landi seint í apríl eða í byrjun
maí. Sá skal grunnt fljótlega eða
strax eftir að jarðvegurinn hefur
verið unninn og valta yfir þar sem
fræið þarf góða jarðvegssnertingu
til að spíra vel. Æskilegt sáðmagn
er 120 kíló hektara sem gefur
1100 til 2000 plöntur á fermetra.
Kjörsýrustig er milli 6 og 7.
Ráðlagt áburðarmagn er 450 kíló
af Græði 5 á hektara.
Við sáningu snemma í maí má
búast við blómgun í seinni hluta
júlí. Plöntur eru komnar með
sterka þræði 30 til 40 daga eftir
fullblómstrun. Rykkja má hvenær
sem er eftir það. Við rykkingu er
plantan dregin upp úr moldinni, en
ekki slegin. Ef seint er rykkt má
búast við að fræ hafi þroskast og
það fræ má nýta.
Lín á Íslandi
Ræktun líns var algeng í
norðanverðri Evrópu og í
Skandinavíu um það leyti sem
Ísland var numið og nokkuð um
ræktun þess hér á landi fyrst eftir
að búseta hefst eins og örnefni gefa
til kynna.
Í Húnavatnssýslu er að finna
Línakradal og til er Línekrudalur
í túni að Sólheimum í Vestur-
Skaftafellssýslu. Við Bergþórshvol
í Rangárvallasýslu er spilda sem
kallast Línakrar. Ef til vill hefur
þurr línhálmur verið notaður til að
kveikja elda þar á bæ í eina tíð enda
er þurrt lín eldfimt og talað um að
eitthvað brenni eins og lín í loga.
Auk þess eru tvær Líneyjar
í Breiðafirði. Það hefur fundist
línfrjó í öskulagi frá Heklugosi
1104 við Skálholt og línhekla
sem notuð var til að kemba lín
sem haugfé. Ókembt lín var undið
saman í vöndul til geymslu og
kallað brúða.
Í bréfi Vísa-Gísla til Magnúsar
sonar síns 1670 segir Gísli frá
ræktunartilraunum sínum og nefnir
að hann rækti meðal annars bygg,
kúmen, hör og hamp og er vitað
að plönturnar spruttu ágætlega hjá
honum.
Á fimmta og sjötta áratug
síðustu aldar voru gerða tilraunir
með línræktun hér á landi.
Ræktunin fór meðal annars fram
á Bessastöðum á Álftanesi og á
Hvanneyri. Hluti uppskerunnar var
sendur til Danmerkur þar sem gæði
línsins voru rannsökuð. Línið frá
Hvanneyri var metið sæmilegt en
mjög gott frá Bessastöðum.
Úr Bessastaðalíninu var meðal
annars ofinn dúkur sem var og er ef
til vill enn á altari Bessastaðakirkju.
Snemma á þessari öld reisti
fyrirtæki sem kallaðist Feyging
ehf. línverksmiðja í Þorlákshöfn.
Stærstu eigendur Feygingar ehf.
voru Orkuveita Reykjavíkur,
Ölfushreppur, Eignarhaldsfélag
Suðurlands og Byggðastofnun.
Uppsetning verksmiðjunnar
dróst talsvert og bændur ræktuðu
fyrir hana hör á hundruðum hektara
í þrjú ár áður en verksmiðja var sett
af stað. Bændur pökkuðu líninu í
rúllur og um tíma voru til yfir tíu
þúsund línrúllur í landinu.
Starfsemi fyrirtækisins fór
fljótlega í þrot og ekkert varð af
línvinnslunni í Þorlákshöfn þrátt
fyrir þann mikla kostnað sem
lagður var til starfseminnar.
Spunalín, Linium usitatissimum, er fyrsta plantan sem maðurinn ræktaði til textílgerðar. Úr plöntunni er einnig
unnin jurtaolía.
Líndúkur sem fannst ásamt Qumran-
handritunum við Dauðaha ð árið
1946.
Krínólínur, eða kjólagrindur, voru í
tísku í tíð Loðvíks 16.
Línakrar á Bretlandseyjum.