SÍBS blaðið - febr 2020, Qupperneq 18

18
SÍBS-blaðiðGrein
þaðan í blóðrásarkerfið. Þegar agnirnar hafa náð að komast
alla leið í blóðrásakerfið, þá eiga þær greiða leið inn í hin ýmsu
líffæri líkamans. Nýlegar rannsóknir hafa fundið sótagnir
(allra smæstu svifryksagnirnar) í fylgju fósturs (fósturmegin)
og í þvagi barna (23,24). Einnig hafa rannsóknir sýnt, að
því stærra hlutfall sem er af fínu svifryki (PM2.5 og minni) í
andrúmsloftinu, því fleiri innlagnir vegna lungnabólgu fylgja
í kjölfarið (25). En ekki skiptir máli hvort að útsetningin sé
skammtíma eða langtíma til að svifrykið hafi neikvæð áhrif á
heilsu. Áhrifin koma fram sem versnandi einkenni sjúkdóma
og þannig má sjá aukna tíðni á komum á bráðamóttökur, aukin
fjölda innlagna á sjúkrahús og aukna dánartíðni (26).
Brennisteinsvetni (H2S): Helsta uppspretta H2S á Íslandi
eru jarðvarmasvæði og jarðvarmavirkjanir. Litlaus gasteg-
und með lykt sem flestir Íslendingar þekkja sem „hveralykt“.
Gasið er þyngra en súrefni og safnast því saman við jörðu
og í dældum/dölum. Efnið er tærandi, eldfimt og eitrað í mjög
háum styrk.
Í mjög háum styrk er brennisteinsvetni skaðlegt heilsu
og getur leitt til dauða (27). Augu og öndunarfæri eru við-
kvæm fyrir áhrifum brennisteinsvetnis. Rannsóknir á lang-
tímaáhrifum brennisteinsvetnis eru misvísandi. Þannig hafa
rannsóknir sýnt fram á áhrif á lungnastarfsemi en aðrar
hafa ekki sýnt fram á slíkt samband. Það sama gildir um
tengsl við astma og aðra öndunarfærasjúkdóma (28–30).
Sambandið milli H2S og heilsufarsbrests hefur m.a. verið
skoðað á Rotorua á Nýja Sjálandi. Þar eru svæði þar sem
mikil náttúruleg losun á H2S á sér stað. Rannsóknir frá
Rotorua má rekja aftur til ársins 1997 en í eldri rannsókn-
unum fannst samband milli H2S útsetningar og aukinnar
dánartíðni vegna öndunarfærasjúkdóma (31), hærri tíðni
krabbameina í öndunar færum (32) og hærri tíðni tauga-
sjúkdóma sem og hjarta- og lungnasjúkdóma. Í nýrri rann-
sóknum frá Rotorua, hefur þó ekki fundist samband milli H2S
útsetningar og heilsu farsbrests. Til að mynda var kannað
sambandið milli H2S útsetingar og ýmissa lungnasjúkdóma. Í
þeim rannsóknum fannst ekkert samband milli langtíma H2S
útsetningar og langvinnrar lungnateppu og/eða astma heldur
bentu niðurstöðurnar frekar til að H2S hefði verndandi áhrif á
þessa sjúkdóma (33,34). Enn aðrar rannsóknir fundu engar
vísbendingar um að H2S hefði slæm áhrif á vitræna getu,
taugabólgu né miðtaugakerfi einstaklinga (35–37).
Brennisteinsdíoxíð (SO2): Gastegund með ramma lykt. Efnið
var eitt helsta loftmengunarefnið sem losnaði úr eldgosinu
í Holuhrauni árin 2014 til 2015 Efnið er tærandi, eldfimt og
eitrað í mjög háum styrk.
Innöndun á brennisteinsdíoxíði getur stuðlað að astma
vegna áhrifa á loftvegi og geta leitt til verri einkenna lungna-
sjúkdóma. Svifryksmengun á sama tíma eykur þessi áhrif enn
meira, en þegar einstaklingur er útsettur fyrir fleiri en einu
efni er talað um svokölluð „kokteiláhrif“. Kokteiláhrif geta
verið margföld á við áhrif þess að vera útsettur einungis fyrir
Skaðleg áhrif
loftmengunar
Fjöldi rannsókna hafa sýnt
að loftmengun hefur skaðleg
áhrif á heilsu fólks, einkum
barna og þeirra sem glíma
við öndunarfæra- og/eða
hjartasjúkdóma. Samkvæmt
Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunni (World Health
Organization; WHO) hefur
loftmengun neikvæð áhrif á
heilsu fólks og hefur stofn-
unin (ásamt Umhverfis-
stofnun Evrópu; EEA) bent
á að með því að bæta loft-
gæði megi draga úr ýmsum
heilsu farsbrestum t.d.
öndunarfæra- og hjartasjúk-
dómum, heilablóðföllum og jafnvel ótímabærum dauðsföllum.
Loftmengun eykur einnig tíðni lungnabólgu og dauðsfalla
vegna sýkingarinnar. WHO ályktar sem svo að loftmengun
sé sá umhverfisþáttur sem hafi einna mest neikvæð áhrif
á lýðheilsu þar sem hún ógnar bæði lífsgæðum almennings
og efnahag. Samkvæmt árlegri loftgæðaskýrslu EEA metur
stofnunin að allt að 60 ótímabær dauðsföll megi rekja til
útsetningar svifryks (PM2,5) á Íslandi á hverju ári og færri en
fimm dauðsföll vegna útsetningar á NO2 og O3. Því er mikið
sóknarfæri fyrir Ísland að draga úr svifryksmengun í landinu
og þannig fækka ótímabærum dauðföllum vegna þess (1,2).
Svifryk (PM10, PM2,5 eða PM1): Svifryk er smágerðar agnir sem
svífa um í andrúmsloftinu og er flokkað eftir stærð agnanna.
Þær sem eru minni en 10 μm (1 μm = 1 míkrómetri sem jafn-
gildir einum milljónasta úr metra) í þvermál eru kallaðar PM10
(PM, particulate matter), PM2,5 eru agnir minni en 2.5 µm
í þvermál og PM1 eru agnir minni en 1 µm í þvermál. Örfínt
ryk (UFP, ultra-fine particles) er minna en 0,1 μm í þvermál.
Til samanburðar má geta þess að mannshár er um 60 μm í
þvermál. Agnir sem myndast við slit eða núning eru yfirleitt
fremur grófar, t.d. ryk sem myndast við slit á malbiki. Smá-
gerðari agnir verða einna helst til við bruna, t.d. sót, eða
vegna þess að efni þéttast, t.d. brennisteinn, köfnunarefnis-
sambönd og lífræn efni.
Svifryk getur haft margvísleg áhrif á heilsu manna. Það
hefur verið tengt við aukna tíðni hjarta-, æða- og lungnasjúk-
dóma, heilablóðfalla, krabbameina sem og heildar dánar tíðni
(3,6–14. Einnig hefur fjöldi rannsókna sýnt fram á samband
milli aukinnar svifryksmengunar og aukna tíðni lungnabólgu
(15–17) og dauðsföllum vegna lungnabólgu (18). Aldraðir,
börn og fólk með undirliggjandi sjúkdóma eru viðkvæmastir
fyrir svifryksmengun (3–5,19–21). Áhrifin eru einkum háð
stærð agnanna og eru smærri agnir taldar hættulegri heilsu
fólks en þær stærri (22). Stærri agnir en PM10 eru síaðar út í
nefi og nefholi, en PM10 ná niður í lungnaberkjurnar og allra
smæstu agnirnar (PM2.5) komast niður í lungnablöðrur og
Ragnhildur G.
Finnbjörnsdóttir,
teymisstjóri loftslags og loftgæða
hjá Umhverfisstofnun