Börn og menning - 01.09.2000, Síða 44

BÖRN 06 /v\ENN|N6
tröll, forynjur, huldufólk og allskyns önnur varasöm
kvikindi. Og ekki verður það huggulegra þegar kemur
að hetjum íslendingasagnanna, þar sem svívirðileg
morð, limlestingar, svik og prettir spretta af síðunum. 1
Gamla testamenti Biblíunnar morar sömuleiðis allt í
gegndarlausum óskapnaði en ekki minnist ég þess að sá
gamli reyfari hafi verið bannaður innan sextán. Allt þótti
þetta prýðilegt lesefni handa bömum og unglingum áður
íyrr og þykir vonandi enn að einhverju leyti.
Á undanfömum áratugum hafa þessi viðhorf þó
verið á undanhaldi, í samræmi við sífellt aukna hólfa-
skiptingu samfélagsins. Nú á dögum em sérstakar sögur
fyrir böm og unglinga umfangsmikil starfsemi, hvort
sem um ræðir bækur, kvikmyndir eða sjónvarpsefni og
útgangspunkturinn sá að nálgun slíkra sagna þurfi að
vera með viðeigandi hætti. Bamabókafræðingurinn Bar-
bara Wall orðar það svona í bókinni Raddir barna-
bókanna:
„Það er ekki hvað sagt er heldur hvernig það er sagt
og við hvern sem ákvarðar hvort bók er bamabók eða
ekki“.
Ekki skal ég mótmæla hinum pedagógísku fræðum
að öðm leyti en því að vara við ofurtrúnni á hið jákvæða
uppeldishlutverk. Það er ekki endilega hlutverk rithöf-
unda, kvikmyndahöfunda eða annarra sagnamanna að
vera meðvitaðir uppalendur og boða góða siði.
Hinn kunni bamasálfræðingur Bruno Bettelheim
fjallar um hið ómetanlega gildi ævintýra fyrir tilfinn-
ingaheim bama í bók sinni The Uses of Enchantment.
Þar segir á einum stað (í lauslegri þýðingu):
„Hin ríkjandi menning kýs að láta sem skuggahliðar
mannsins séu ekki fyrir hendi, sérstaklega þegar kemur
að bömum...“
„Sú skoðun er útbreidd meðal foreldra að beina þurfí
bömum frá því sem leitar mest á þau: hinum formlausa
og óræða kvíða og hinum ráðvilltu ímyndunum þeirra
sem oft einkennast af reiði og jafnvekofbeldi. Margir
foreldrar telja að böm eigi aðeins að hafa aðgang að hin-
um meðvitaða vemleika eða bjartri og fallegri sýn á til-
vemna. En slík einhliða upplifún nærir aðeins hugann á
einhliða máta og raunvemleikinn er ekki bara bjartur
og fagur.“
Þau viðhorf sem Bettelheim talar um lýsa vantrú for-
eldra á getu bama sinna til að vinna úr þeim áhrifúm
sem sögur hafa á hugarheim þeirra. Vantrúin byggist á
þeim ótta að þau nái ekki að skilja á milli vemleika og
ímyndunar, auk þess sem hin djúpstæða þörf okkar fyr-
ir að vemda afkvæmin frá vonsku heimsins spilar inní.
Það segir svo sína sögu að ef foreldramir myndu rifja
upp eigin æsku kæmi í ljós að bamið forðum taldi sig
yfirleitt fært í flestan sjó og kallaði ekki allt ömmu sína.
Silja Aðalsteinsdóttir heldur því fram í grein sinni
„Bækur og bíó fyrir böm“ sem birtist í bókinni Heimur
kvikmyndanna að
„sögur handa bömum geta sagt frá grimmilegum
hlutum, óréttlæti og ósanngimi foreldra, jafnvel ofbeldi
og dauða, ef sambandið milli sögumanns og þess sem
hann talar við í textanum er náið og einlægt“.
Hún spyr einnig hvort hið sama gildi ekki um bíó-
myndir fyrir börn.
Eg er ekki viss. í sjálfu sér er ekkert rangt við að
nálgast hlutina svona en á málinu em fleiri hliðar. Sú
nálgun sem Silja talar um verður auðvitað að koma að
innan, vera sannfæring þess sem segir söguna. Hins-
vegar er ekki hægt að tala um þetta sem einhverskonar
sjálfkrafa skyldu. Við þurfúm líka að gefa bömum kost á
að synda yfír djúpu laugina án sundkútsins, glíma sjálf
við bæði innri og ytri vanda án þess að horfa stöðugt yfir
öxlina á þeim. Þama þarf auðvitað að þræða meðalveginn
vandrataða en ábyrgð foreldra getur ekki falist í því að
vemda böm sín frá öllu illu, heldur frekar að búa þau
sem best undir að takast á við tilveruna eins og hún
kemur fyrir.
Líkt og gömlu ævintýrin er kvikmyndin fyrst og
fremst staðgengill fyrir heim langana okkar og vænt-
inga. Þessar langanir og væntingar em ekki endilega
alltaf göfugar. Kvikmyndinni er skylt að sýna okkur hið
innra landslag manneskjunnar, hvemig henni líður og
hvað hún gerir til að komast af í tilvemnni. Kvikmyndir
eiga fyrst og fremst erindi við það sem býr í hjartanu,
drauma okkar en einnig martraðir, vonir okkar og ekki
síður ótta.
Annað atriði er það sem oft virðist þvælast fyrir
mörgum og það er að gera samasem merki milli þess
sem maður sér og þess sem er. Okkur hættir jú öllum til
að trúa því sem við sjáum. Sérstaklega em böm talin
ofur móttækileg fyrir þessu og því er afar áberandi
krafan um að þeim sé sagt satt og rétt frá, bæði í siðferði-