Börn og menning - 2016, Blaðsíða 6

Börn og menning6
Baby, baby, if he hears you,
As he gallops past the house,
Limb from limb at once he´ll tear you,
Just as pussy tears a mouse.
And he´ll beat you, and he´ll beat you,
And he´ll beat you all to pap,
And he´ll eat you, eat you, eat you,
Every morsel snap, snap, snap.
(The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes 1997:66−67)
Óvætturin sem hér er lýst er tröll og dýrslegt eðlið kemur
fram í því að hún ber börnin í spað, slítur þau í sundur
lim fyrir lim og étur. Ekki kemur þó fram hvar hún býr
heldur fer hún um á stökki eins og hestur (er kannski
með hófa eins og Grýla?) og hirðir óþæg börn hvar sem
hún finnur þau. Hér er óvætturin nefnd Bonaparte með
tilvísun í stríðið við hinn franska Napóleon Bonapar-
te. En líklega hefur hún skipt um nafn á mismunandi
tímaskeiðum í sögu Bretlands og dregið nafn sitt af
óvininum hverju sinni (Opie og Opie 1997:67).
Fyrr á öldum var mikið lagt upp úr skilyrðislausri
hlýðni og það átti ekki eingöngu við um börn. Hót-
anir um grimmilegar refsingar voru notaðar til að auka
líkurnar á æskilegri hegðun og viðurlög við brotum,
jafnvel smávægilegum, gátu verið mjög hörð. Í kristi-
legu efni sem ætlað var börnum, til dæmis í kverinu sem
þau áttu að læra fyrir ferminguna, á átjándu og nítjándu
öld, var hlýðni eitt af lykilhugtökunum. Börn áttu að
sýna foreldrum sínum skilyrðislausa hlýðni, sömuleið-
is vinnufólk húsbændum sínum og konur áttu að vera
mönnum sínum undirgefnar. Í Lærdóms-Bók í Evangel-
ískum kristilegum trúarbrøgdum, handa Unglíngum, sem
nefnt var til styttingar Balleskver eftir höfundi sínum
Nicolai E. Balle Sjálandsbiskupi og gefið var út í Leirár-
görðum árið 1796, segir meðal annars:
Börnin eiga að heiðra foreldra sína, og hlýða þeim
í öllu góðu, elska þakka og þjóna þeim, og vera
þeim til gleði með góðu og siðsamlegu framferði
(bls. 120).
Rétt er þó að taka fram að foreldrar og húsbændur áttu
að sýna undirsátum sínum sanngirni og virðingu. En
þeim bar líka skylda til að refsa fyrir óhlýðni.
Boðberar upplýsingastefnunnar á sautjándu og átj-
ándu öld fordæmdu sögur af tröllum og yfirnáttúrleg-
um óvættum sem hræddu börn og unglinga, enda var
þá barist við að útrýma hjátrú og hindurvitnum meðal
fólks. Þessi siðbót upplýsingarinnar átti sér líka skjól í
stjórnskipunum hins opinbera og í tilskipun frá Dana-
konungi, svo nefndri „Forordning um hús-vitjanir á
Íslandi“, frá árinu 1746, segir:
Presturinn skal það alvarlegasta áminna heimil-
isfólkið að vakta sig fyrir ónytsamlegum sögum
og ólíklegum ævintýrum og uppdiktum, sem í
landinu hafa verið brúkanlegar, og öngvanveginn
líða, að þær séu lesnar eða kveðnar í þeirra húsum,
so að börnin og þeir uppvaxandi villist ekki þar af
(bls. 537).
Það er hnykkt á þessu í annarri tilskipun frá sama ári
sem nefnist „Tilskipan um hús-agann á Íslandi“. Þar
er húsráðendum hótað gapastokk eða harðara straffi ef
ekki er farið eftir þessu banni (bls. 567).
En sjálfir beittu forkólfar upplýsingarinnar hræðsl-
unni sem vopni í ríkum mæli þótt með öðrum for-
merkjum væri. Um það bera sögurnar í Sumargjöf handa
börnum sem út kom 1795 glöggt vitni. Í bókinni eru 57
laustengdar smásögur, allar þýddar. Þar er gengið mjög
langt í að hræða börn og unglinga frá óhlýðni og slæm-
um siðum og ekki hikað við að hóta ægilegum örlögum
og jafnvel dauða ef út af er brugðið. En það eru ekki
óvættir sem hótað er með heldur er reynt að nýta þekk-
ingu barna á raunveruleikanum sem ógn, svo sem veik-
Hótanir um grimmilegar
refsingar voru notaðar til
að auka líkurnar á æskilegri
hegðun og viðurlög við brot-
um, jafnvel smávægilegum,
gátu verið mjög hörð.