Fréttabréf Ættfræðifélagsins - sep. 2020, Blaðsíða 6

6http://www.ætt.is
Fréttabréf Ættfræðifélagsins í september 2020
aett@aett.is
sem utan, og ungu hjónin Ragnheiður og Jón haft
nægu að sinna við leik og störf.
Jón andast
Á Breiðabólsstað bjó fjölskyldan í annríki hvers-
dagsins og sinnti sínum verkum í fallegu umhverfi
þegar skyndileg breyting varð á síðsumars 1859.
Heimilsfaðirinn, Jón Sigurðsson, féll frá aðeins 45
ára að aldri. Var það eftir jarðarför Jóns Eiríkssonar
frá Undirfelli sem hafði látist þann 28. júlí 1859. Jón,
eiginmaður Ragnheiðar, fór til að vera við jarðarför
nafna síns þann 6. ágúst. Hafði hann verið brjóstveik-
ur og þjáðst af brjóstveiki í nokkur ár en brjóstveiki
er annað orð yfir tæringu eða berkla. Yfir moldum
séra Jóns á Undirfelli hné Jón niður og tók banasótt-
ina. Ekki tókst mönnum að koma honum heim á
Breiðabólsstað en hann var fluttur að Steinnesi til
séra Jóns prófasts Péturssonar þar sem hann andaðist
eftir 11 daga legu þann 17. ágúst 1859.
Ef skoðuð er aftur myndin af ársmeðalhita á
Akureyri má sjá að árið 1859 var sérlega kalt ár og
má ætla að það hafi jafnvel flýtt fyrir dauða húsbónd-
ans á Breiðabólsstað.
Harðindaárin
Eftir þeim tíðarfarslýsingum sem til eru voru árin
1859 til 1862 kölluð Harðindaárin. Í orðinu felst með-
al annars, fjárkláði, heyleysi, aflaleysi og hungurs-
neyð. Veturinn 1858 til 1859 var kallaður Harða-
fasta eða Blóðveturinn mikli og var sá allra versti
um langt skeið. Varð mannfellir mikill sem og fjár-
fellir. Tölur yfir dauðsföll sýna að blóðveturinn bar
nafn með rentu en alls dóu á landinu öllu 2573 manns
árið 1859. Það þættu stórar tölur í dag ef á þriðja þús-
und manns létust vegna hungurs eða almennrar neyð-
ar. Vel hefur verið sagt frá þessu tímabili í BA ritgerð
Jóhanns Turchi, „Harðindaárin 1859 – 1862“:
„Tölur yfir dauðsföll sýna að blóðveturinn hefur
borið nafn með rentu. Alls dóu á landinu 2573 manns
árið 1859 sem er töluverð aukning frá árinu áður
þegar tala látinna var 2019. Í samhengi við árin þar
á undan þá er mikil aukning því árið 1856 deyja 1485
manns. Árið 1860 var þó verst þar sem fjárfellir og
slæmt árferði leiddi iðulega til hungurs og almennr-
ar neyðar. Það ár létust 3256 manns og er það versta
árið ef skoðaðar eru tölur á árabilinu 1850-1895.
Mest sláandi eru þó tölur yfir dána eftir aldri því árið
1860 látast 951 barn á aldrinum 1-10 ára og er það
rúmlega þreföld aukning frá árinu á undan en þá dóu
306 börn á þessu sama aldursbili. Árið 1861 er svo
tala látinna komin niður í 2391 en rýkur svo aftur upp
árið eftir og verður 2874 manns. (fjöldi Íslendinga
árið 1860 var 67.754).
Þegar litið er til hlutfallslegar aukningar á mann-
fjölda á landinu kemur í ljós að Íslendingum fækk-
aði hlutfallslega árið 1860 um 1,35 prósent. Til nán-
ari útskýringar þá fæðast alls 2460 manns á árinu
en það látast 3256 manns. Til að setja þetta í sam-
hengi þá var síðasta árið á undan sem Íslendingum
fækkaði árið 1846 en þá gengu mislingar yfir landið
og varð þá rúmlega 2% fækkun. Einnig er fróðlegt
að bera þetta saman við árið 1918 þegar frostavet-
urinn mikli gekk yfir og spænska veikin sem er eitt-
hvert hörmulegasta tímabil í manna minnum í seinni
tíð og nær okkur í tíma. Þá fjölgaði Íslendingum um
rúmlega eitt prósent, eða frá því að vera 91.897 tals-
ins 1918 í að vera 92.855 manns árið 1919.“
Ekkjan Ragnheiður
Ragnheiður var aðeins 35 ára gömul með fjögur börn
á framfæri þegar maður hennar féll frá og hún varð
ekkja. Prestssetrið var stórt og mannmargt og ekki á
færi ekkjunnar að framfleyta því enda var henni ekki
ætlað að gera það. Eftir fráfall prestsins beið heimili
fjölskyldunnar þess að vera úthlutað nýjum presti.
Hvað átti unga ekkjan að gera? Best hefði kannski
verið fyrir hana að hverfa aftur í foreldrahús sín og
taka því rólega á meðan hún gerði upp við sig hvað
væri framundan en aftur heimsótti þau maðurinn með
ljáinn! Aðeins tveimur mánuðum eftir lát eiginmanns
Ragnheiðar rann sá sorgardagur upp að faðir henn-
ar, Jón Thorarensen Friðriksson í Víðidalstungu, féll
frá. Þar sem móðir hennar, Kristín Jónsdóttir, hafði
látist fimm árum fyrr gat hin unga ekkja ekki snúið
sér neitt, nema auðvitað til bróður síns, Páls Vídalíns,
alþingismanns í Víðidalstungu.
Ragnheiður tók sig því upp með börnin fjögur;
Björn Markús 6 ára, Vigdísi 8 ára, Kristínu 9 ára og
Jón Sigurð 11 ára og flutti með þau að Víðidalstungu
í Víðidal.
Í Víðidalstungu bjó Ragnheiður um skeið í
tvíbýli við bróður sinn Pál Vídalín og mágkonu sína
Elínborgu. Páll bróðir hennar og eina syst kini var
bóndi í Vídidalstungu. Hann hafði farið ungur til
náms, flust að heiman strax eftir fermingu og num-
ið hjá Páli presti Jónssyni í Svarfaðardal og Jóni
Jónssyni prófasti í Steinnesi. Þeir gáfu honum þann
vitnisburð sem þurfti inn í Bessastaðaskóla árið 1844.
Svo góður var vitnisburðurinn að Páll fór strax í ann-
an bekk þá aðeins 17 ára gamall. Páll var tvítugur þeg-
ar hann útskrifaðist úr Reykjavíkurskóla árið 1847 en
Dóttir Ragnheiðar,
Kristín Jónsdóttir
f. 1850 með börn-
um sínum; Árna
Þorvaldssyni,
Benedikt Gröndal
Þorvaldssyni, Jóni
Þorvaldssyni og
Valborgu Elísabetu
Þorvaldsdóttur,
þau voru öll
fædd í Hvammi í
Norðurárdal.