Bændablaðið - 11.02.2021, Síða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. febrúar 202116
Íslendingar hafa lengst af
verið hræddir við ála og jafn­
vel talið þá eitraða, þrátt fyrir
að álar hafi þótt herramanns­
matur annars staðar í heim­
inum. Álagöngur í ár og vötn
í Evrópu hafa dregist gríðar­
lega saman og jafnvel talið að
hann sé í útrýmingarhættu
þar.
Til ættkvíslarinnar Anguill­
idae teljast 16 til 20 tegundir
ála sem eru nokkuð ólíkar að
útliti og finnast víða um heim
að Suður­Atlantshafi og aust­
anverðu Kyrrahafi undanskildu.
Tvær tegundir ála eru þekktar í
Atlantshafi, önnur er evrópski
állinn (Anguilla anguilla) en
hinn ameríski állinn (Anguilla
rostrata). Evrópski og ameríski
állinn eru ólíkir að því leyti að
sá evrópski hefur að meðaltali
114 hryggjarliði en sá ameríski
sjö færri, eða 107. Hluti ála á
Íslandi hafa færri hryggjarliði
en evrópski állinn en fleiri en
sá ameríski og eru sérstakir að
því leyti og nýjar erfðarann­
sóknir sýna að hér sé um að
ræða blendinga á milli þessara
tveggja tegunda.
Bolurinn er sívalur, langur og
mjór. Hausinn er fremur langur
en kjafturinn lítill með smáum
en hvössum tönnum. Neðri
skolturinn stendur framar en sá
efri og ná munnvikin rétt aftur
fyrir augun. Bakugginn sem er
á álnum ofanverðum, og hefst
talsvert aftan við eyruggana, er
samvaxinn gotraufarugganum
sem er á neðra borði hans þannig
að állinn hefur ekki eiginlegan
sporð. Tálknopin eru lítil og
tálknlokin hulin roði. Állinn fær
ekki hreistur fyrr en á þriðja eða
fjórða ári og er það smátt. Hann
hefur aftur á móti þykkt roð sem
er hulið slími og varnar því að
állinn þorni upp þegar hann
ferðast um á þurru landi til að
komast á milli vatna eða fram­
hjá fossum. Dæmi eru um að
álar skríði upp nokkurra metra
hátt berg til að sníða hjá fossum.
Þjóðsagan segir að áll finnist í
vatninu fyrir ofan Systrafossa
við Kirkjubæjarklaustur. Sé
sagan sönn verður állinn að
klifra mjög háan og þverhnýtt­
an klett til að komast þangað.
Orðatiltækið háll eins og áll er
dregið af því að slímið gerir
hann hálan og því erfitt að hafa
hendur á honum.
Lengsti áll sem mældur hefur
verið hér á landi er 130 sentí­
metrar og vó 6,5 kíló. Fullvaxnir
álar á Íslandi verða þó sjaldan
lengri en metri á lengd og fjög­
ur kíló að þyngd. Hængar eru
minni en hrygnur og sjaldnast
lengri en 50 sentímetrar hér á
landi.
Heimkynni evrópska áls­
ins er á Íslandi, Færeyjum og
Bretlandi. Frá Norður­Noregi
að Miðjarðarhafi og austur að
Svartahafi. Hann finnst í ám
og vötnum í Mið­Asíu og þeim
löndum Afríku sem liggja að
Miðjarðarhafi, auk þess sem
hann er þekktur á Azoreyjum,
Madeira og Kanaríeyjum og við
norðvesturströnd Afríku suður
til Senegal. Ameríski állinn
finnst í austanverðri Norður­
Ameríku og á Grænlandi.
Hér á landi finnast álar í
fersku vatni víða um land og á
sumum svæðum einnig í sjó við
ströndina. Hann er algengastur
á láglendi í flóum, tjörnum og
sjávarlónum á Suðausturlandi
og á vestanverðu Norðurlandi en
minna er um hann á austanverðu
Norðurlandi og Austurlandi. Ála
er þó að finna um allt land. /VH
STEKKUR
Nígería er nánast eini markaður
Íslendinga fyrir þurrkaðar fisk­
afurðir. Þess vegna var það mikið
áfall fyrir þessa vinnslu grein
hérlendis þegar verð hrundi
skyndilega árið 2015 og útflutn­
ingur stöðvað ist tíma bundið. Í
kjölfar hremm inganna fækkaði
þurrk verk smiðj um á Ís l andi úr
rúmlega tuttugu í þrettán. Núna
virðist greinin hafa náð vopn um
sínum á ný.
Ástæðan fyrir þessum mark­
aðs vandræðum var sú að um
mitt ár 2015 setti Seðlabanki
Nígeríu reglur sem takmörkuðu
gjaldeyrisyfirfærslur vegna
innflutnings til landsins á ýmsum
vörutegundum, meðal annars
sjávarafurðum. Þetta var gert vegna
gífurlegs samdráttar sem orðið hafði
á gjaldeyristekjum þjóðarinnar
vegna lækkandi olíuverðs en olía er
langmikilvægasta útflutningsgrein
landins. Nígerískir innflytjendur
sem ekki gátu lengur fengið gjaldeyri
eftir venjulegum leiðum urðu að
snúa sér að svarta markaðnum þar
sem verðið á dollarnum var tvisvar
til þrisvar sinnum hærra en opinbert
skráð gengi. Þetta þrýsti á lækkun
á innflutningsverði.
Magn minnkaði lítið
en verð hrapaði
Þegar skoðaðar eru tölur Hagstofu
Íslands um útflutning á þurrkuðum
afurðum frá Íslandi vekur athygli
að útflutt magn fyrir og eftir verð­
hrunið í Nígeríu minnkaði furðu­
lítið á þessum árum (sjá skýringar­
mynd). Árið 2015 nam útflutningur­
inn 24.000 tonnum og verðmætin
(FOB) námu 13,7 milljörðum króna.
Árið 2016 minnkaði útflutt magn í
21.000 tonn en verðið hrapaði um
helming, eða niður í 6,5 milljarða.
Árið 2017 voru tölurnar 19.000 tonn
og 6,1 milljarður. Árið 2018 voru
flutt út 21.000 tonn fyrir 7,6 millj­
arða. Árið 2019 var tonnafjöldinn
svipaður en verðmæti komið í 9,2
milljarða króna. Lækkun á gengi
íslensku krónunnar kann að hafa
þar einhver áhrif.
Markaðurinn að lagast
„Markaðurinn hefur smám saman
verið að lagast eftir hrunið mikla,“
segir Víkingur Þórir Víkingsson,
framkvæmdastjóri Haustaks
hf. á Reykjanesi, í samtali við
Bændablaðið, en fyrirtækið er í hópi
stærstu framleiðendanna.
,,Ein af afleiðingum verðhruns­
ins var sú að hætt var að framleiða
dýrari afurðir eins og ufsakótelettur,
fisk og afskurð, sem markaðurinn
réði ekki við að borga fyrir. Hráefnið
er því fyrst og fremst hausar og bein
sem ekki er hægt að vinna á annan
hátt með arðsamara móti.“
Víkingur Þórir segir að heims­
faraldurinn hafi ekki haft nein veru­
leg áhrif á útflutninginn til Nígeríu.
Reyndar hafi orðið einhverjar tafir
í skipaflutningum, svo sem eins og
fyrir síðustu jól, en að öðru leyti hafi
hlutirnir gengið bærilega fyrir sig.
Þurrkverksmiðjum fækkar
Þegar markaðurinn í Nígeríu hrundi
voru yfir 20 fyrirtæki á Íslandi í
fiskþurrkun með um 350 manns í
vinnu auk afleiddra starfa. Greinin
skilaði töluvert á annan tug millj­
arða í útflutningstekjur á ári. Það
hrikti eðlilega í stoðunum í grein­
inni og svo fór að sex til sjö fisk­
þurrkanir lögðu upp laupana og
nokkrar sameinuðust þannig að nú
eru þrettán eftir.
Nígería nánast eini markaðurinn
Nígería hefur verið og er enn nánast
eina markaðssvæðið fyrir þurrkaðar
afurðir frá Íslandi.
„Við höfum selt til Bretlands og
Bandaríkjanna en bara í mjög litl­
um mæli. Sem dæmi má nefna að
af 150 gámum fara einn eða tveir
eitthvað annað en til Nígeríu,“
segir Víkingur. Nígería er mið­
stöð þessara viðskipta og þaðan
dreifist eitthvað af vörunni til
annarra Afríkulanda. Eftir hrunið
var reynt að leita annarra markaða
fyrir þessa vöru, svo sem í Asíu, en
það skilaði litlu, að sögn Víkings.
Norðmenn helstu
keppinautarnir
Íslendingar eru ekki einir á mark­
aðnum í Nígeríu með þurrkaðar
afurðir. Norðmenn eru helstu
keppinautarnir. Sá er munur á
verkunaraðferðum þjóðanna að
Íslendingar þurrka mest innan­
dyra en Norðmenn mest utan­
húss. Veðurfar hentar betur til úti­
þurrkunar í Noregi en á Íslandi.
Norðmenn hengja upp fisk í skreið
í verulegum mæli og selja betri
vöruna til Ítalíu og hina lakari til
Nígeríu. Íslendingar eru að mestu
hættir skreiðarverkun. Í Noregi eru
starfræktar þrjár verksmiðjur til
inniþurrkunar og eru tvær þeirra í
eigu Íslendinga. Þá reka Íslendingar
eina þurrkverksmiðju í Bretlandi.
Í Færeyjum er þurrkverksmiðja í
eigu heimamanna.
Verslunarvara í árhundruð
Skreið og aðrar þurrkaðar fisk­
afurðir hafa verið verslunarvara í
árhundruð í Evrópu og víðar, eins
og fram kemur í Þurrkhandbókinni
sem Matís hefur gefið út. Fyrr á
öldum var skreið mikilvæg versl­
unarvara í innlendum og erlendum
vöruskiptum Íslendinga. Þegar leið
á 20. öldina og aflasamdráttur var
orðinn staðreynd dró talsvert úr
framleiðslu og útflutningi á skreið
auk þess sem ýmsar blikur voru á
lofti á stærsta markaðnum, Nígeríu,
á þessum árum. Þar bar hæst sjálf­
stæðisstríð Bíafra sem leiddi til
hafnbanns á Port Harcourt, sem var
aðalinnflutningshöfnin fyrir skreið.
Samdráttur í skreið
– aukning í hausum
Með minni afla og hækkandi verði
á ferskum, frystum og sölt uðum
afurðum dró verulega úr hefðbund­
inni skreiðarverkun hérlendis og
hún lagðist að mestu af. Aftur á
móti jókst nýting hausa til þurrk­
unar umtalsvert og nú fara nánast
allir bolfiskhausar sem á land koma
í þurrkun innandyra og framleiðsla
þurrkaðra hryggja hefur sömuleiðis
aukist. Þá var einnig farið að þver­
skera ufsa og þurrka sem kótilettur.
Mikilvægur markaður
Nígería er í hópi mikilvægustu
markaðslanda Íslendinga og eini
markaðurinn fyrir þær þurrkuðu
fiskafurðir sem við framleiðum,
eins og áður kom fram. Tilraunir
til að leita nýrra markaða hafa
lítinn árangur borið. Þegar nígerísk
stjórnvöld settu gjaldeyrishöft
og innflutningsbann á innflutta
matvöru, þar á meðal þurrkaðar
NYTJAR HAFSINS
Álalogia
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Nígeríumarkaður
að taka við sér
Útflutningur á þurrkuðum fiskafurðum:
Þurrkaðir þorskhausar á markaði í Nígeríu. Mynd / Sigurjón Arason
Á skreiðarmarkaði í Nígeríu. Mynd / Sigurjón Arason