Bændablaðið - 11.02.2021, Page 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. febrúar 202142
SAMFÉLAGSRÝNI BÆKUR& MENNING
Guðni Þorgrímur Þorvalds son,
prófessor við Landbúnaðar­
háskóla Íslands, hefur tekið
saman rit um bæinn Raufarfell
undir Eyjafjöllum. Sagt er frá
húsakosti, fólkinu sem þarna
bjó, búfé, ræktun, ör nefn­
um, smalamennskum, tækni­
nýjungum og fleiru.
Í inngangi ritsins segir Guðni
að á Raufarfelli hafi lengi verið
fjórbýli en hús hvers bæjar voru
ekki aðskilin frá hinum heldur
mynduðu húsin eina heild. „Það
var burst við burst í langri húsa­
röð og svo var önnur styttri röð
aftan við hina röðina. Svo voru
fjárhús og hesthús utan rað­
anna.“
Guðni segir að fyrir tæpum
30 árum hafi hann farið að velta
því fyrir sér að það þyrfti að
teikna mynd af húsaröðinni
eins og hún var áður en nútím­
inn gekk í garð. Það voru til
ljósmyndir af flestum húsunum
en engin ein mynd þar sem öll
húsin voru með. Guðni fékk
Thomas Stankiewicz arkitekt
til að gera slíka teikningu fyrir
sig. Myndin sýnir húsakostinn
eins og hann leit út um 1940.
Hörður Ágústsson mynd­
listar maður sá þessa mynd og
langaði til að birta hana í bók
sinni um íslenska húsagerðar­
sögu. Hann hvatti einnig til þess
að húsunum væri lýst, sagt frá
því til hvers einstök hús voru
notuð, hvenær þau voru byggð,
úr hvaða efni og svo framvegis.
Guðni tók að sér að gera þetta
en þegar því var lokið fannst
honum að hann þyrfti að skrifa
meira. Segja frá því hvernig
gömlu húsin viku fyrir nýjum
byggingum, segja frá fólkinu
sem þarna bjó, búfé, ræktun,
tækninýjungum, örnefnum,
sögu staðarins og fleiru.
Hægt er að nálgast rafræna
útgáfu af ritinu á heimasíðu
Landbúnaðarháskóla Íslands: rit_
lbhi_nr_129_raufar fell_2020_
net_2.pdf
„Þó svo að ritið fjalli að
mestu um Raufarfell þá er þessi
bær hluti af sveit með mörgum
bæjum sem mynda samfélag.
Sveitin er svo lítill hluti Íslands
og tengist öðrum hlutum lands­
ins á ýmsan hátt. Sögu þessa
bæjar verður því að skoða í ljósi
þjóðarsögunnar og er því oft
fjallað um hlutina í víðara sam­
hengi en bara því sem snertir
þennan bæ,“ segir Guðni.
/VH
Raufarfell undir Eyjafjöllum:
Saga bæjar í ljósi þjóðarsögunnar
Kýr mjólkaðar á stöðli.
Um mörk og merkingar búfjár
Um aldir hafa búfjáreigendur haft
þann hátt á að eyrnamarka eða
merkja sér sinn búpening á ein-
hvern veg svo hver og einn geti
sannað sinn eignarrétt. Við fjárrag
vor og haust er þetta nauðsynlegt
svo hver og einn geti dregið sér
sínar kindur. Eins var þetta með
hross meðan þau voru rekin á
afrétt og er enn þá gert á vissum
stöðum, síðan var þeim smalað og
rekin til sundurdráttar í réttum.
Nú hefur orðið veruleg breyting
á þar sem skylt er að merkja
allt búfé í eyra með plötumerki
(plastmerki sauðfé nautgripir) eða
örmerki í makka á hrossi. Eru þessi
merki í sauðfé og nautgripi með
einstaklingsnúmeri og bæjarnúmeri
sem í flestum tilfellum er þægilegt
að sjá á, ýmist tilsýndar eða við
skoðun á eyra. Er þetta mjög til
þæginda þegar unnið er við sauðfé
og eins við nautgripi.
Lömb er skylt að merkja innan 30
daga frá fæðingu og kálfa 20 daga.
Ásetningslömb er í nær flestum
tilfellum ekki hægt að plötumerkja
(fullorðinsmerki) í eyra fyrr en í lok
sláturtíðar eða um 1. nóvember og
síðar. Eru þá þessar kindur orðnar
um 6 mánaða eða eldri.
Margir fjáreigendur vilja til
öryggis hafa lambamerkið í og setja
ásetningsmerkið í hitt eyrað. Er þetta
gert því ef ásetningsmerkið glatast er
frekar hægt að finna út hver kindin
er svo öruggt sé. Ég hygg að í nær
öllum tilfellum sjái fjáreigendur
um þessi verk sjálfir án aðstoðar
dýralækna eða annarra sem hafa
leyfi til að fara með lyf.
Um hross virðast gilda allt aðrar
reglur. Ásetningsfolöld er skylt að
örmerkja í makka innan 10 mánaða
aldurs og er það vel. Að öðru leyti
samkvæmt laganna reglum virðast
eyru á folöldum nær ósnertanleg,
hvað mörkun með eyrnamarki
eða plastmerki varðar. Ef folald
er eyrnamarkað skal það deyft á
meðan og þá af dýralækni sem
skráir lyfjanotkun, þar með þarf að
örmerkja gripinn.
Um merkingu hrossa er hvergi
minnst á plastmerki líkt og í
nautgripum og sauðfé. Hér finnst
mér sérkennilegur mismunur, kindin
má vera 6 mánaða og eldri, lömb
og kálfa hefi ég nefnt áður, þessar
skepnur virðast ekki þurfa deyfingu,
hvað veldur? Hér þarf skýringa við.
Hvers vegna má ekki ein­
staklings merkja folald í eyra og
kenna það við móður sína, þar til
því er slátrað, líkt og lambi og kálfi
sínar mæður?
Ef folald er sett á til lífs er hægt að
fjarlægja númer og tekur þá örmerki
við. Hér á bæ er unnið við hryssur
í samstarfi við Ísteka ehf. Væri það
mjög til þæginda við rag í hrossunum
ef merki væru í folöldunum. Það
gerði ég s.l. sumar og fékk bágt
fyrir af dýraeftirlitsmanni. Folöld
sem fara í slátrun eru þá merkt líkt
og lömb. Þá er þess að geta ef fol­
ald villist undan ómerkt og móðirin
orðin því afhuga, þá getur orðið
örðugt að sanna eignarrétt sinn á
því ef á það reynir.
Því má spyrja, hvers vegna má
ein búfjártegund (folöld) ganga
ómerkt í allt að 10 mánuði, en aðrar
í einn mánuð eða minna?
Ljóst er að mörkun og eða
merking á folöldum er mun dýrari
en á öðrum skepnum ef á að fara að
reglum þar um. Dýralæknir nefndi
í fljótheitum að kostnaður á folald
yrði ca milli kr. 2.500 til 3.000. Því
er augljóst að sú spurning vakni
hvernig hægt sé að merkja folöld
á hliðstæðan hátt og lömb og kálfa
og með sambærilegum kostnaði?
Ekki veit ég hvort nokkur kann skil
á því hvort folaldið finnur meira til
en kálfurinn eða lambið þegar merki
eru sett í eyra.
Í nýútkomnum markaskrám
fyrir Húnavatnssýslur (2020) eru
fjallskilasamþykktir fyrir sýsl­
urnar. Í þeim samþykktum er
búfjáreigendum gert skylt að hafa
glöggt mark á öllu sínu búfé (36
og 37 gr.) og eru hross þar ekki
undanskilin. Í samtali við markaverði
hefur engin athugasemd komið til
þeirra um að fjallskilasamþykktirnar
standist ekki.
Hér að framan hefi ég sett fram
nokkrar spurningar sem gott væri að
fá svör við og um leið skýringar, því
mér finnst ekki sanngjörn mismunun
á merkingum og mörkunum á þeim
búfénaði er ég hefi nefnt hér að
framan.
Halldór Guðmundsson
Í Bændablaðinu sem kom út
fimmtudaginn 28. janúar sl. segir
frá andstöðu Bláskógabyggðar
við frumvarp um hálendisþjóð-
garð. Ýmsar fullyrðingar eru
settar þar fram sem verður að
segja sem er að eru annaðhvort
byggðar á misskilningi eða eru
settar fram gegn betri vitund um
staðreyndir. Byggt er á því sjón-
armiði að þetta frumvarp feli í
sér yfirtöku á eignarrétti og ráð-
stöfun hans.
Lítum aðeins betur á þetta.
Hvað felst í eignarrétti?
Eignarréttur getur verið mismun­
andi, annars vegar beinn eignarréttur
sem felur í sér algjör yfirráð tiltek­
ins landsvæðis eða hins vegar þegar
eignarréttur er takmarkaður og hefur
verið m.a. nefnd sem ítök í landi sem
öðrum tilheyrir. Það kemur fram í
rétti með einhver tiltekin afnot lands
í huga eins og rétt til veiða, beitar,
berjatínslu, skógarnytja, vatnstöku
eða einhver önnur takmörkuð not
sem fela í sér einhver tiltekin ítök.
Margsinnis hefur verið rætt um
þennan mismun og er rétt að benda
á rit dr. Gauks Jörundarsonar um
þetta efni. Gaukur var lengi vel
okkar helsti sérfræðingur og fræði­
maður á sviði eignarréttar. Má benda
á doktorsrit hans um eignarrétt og
síðar kennslurit um sama efni.
Sveitarstjórnir hafa fyrst og fremst
haft forgöngu um ákveðin afnot lands
t.d. sumarbeit hrossa og sauðfjár á
afréttum. Þessi mál með eignar­
réttinn hafa að mestu verið útkljáð
með úrskurðum Óbyggðanefndar og
niðurstöðum Hæstaréttar þar sem
deilum um eignarrétt hefir verið
skotið til dómstóla. Eru því yfirstjórn
hálendisins fyrst og fremst bundin
við þennan takmarkaða eignarrétt
hálendisins en felst ekki með óskor­
uðum eignarrétti.
Í frumvarpinu er gert ráð fyrir
að þjóðgarðinum verði skipt í 6
hluta og eiga sveitarfélög innan
hvers hluta að hafa yfirstjórn á
því svæði.
Á það hefur verið bent að sveit­
arstjórnir verði að deila skipulags­
valdi sínu og þar með yfirráðum
með öðrum sveitarstjórnum. Við
þetta ber að athuga að þarna er
í raun verið að bæta lýðræðisleg
vinnubrögð enda er rétt að líta
á hálendið meira sem eina heild
fremur en að því sé skipt eftir
einhverjum línum sem tilheyrir
fremur eldri sjónarmiðum. Í dag
ber okkur að taka tillit til annarra
aðilja hvort sem eru einstaklingar,
sveitarfélög eða allt samfélagið.
Því miður er misbrestur á þessu,
má til dæmis benda á að í nokkrum
sveitarfélögum eru eigendur frí­
stundahúsa algjörlega utan við
ákvarðanatöku innan viðkomandi
sveitarfélags enda þótt megintekj­
ur þessara sömu sveitarfélaga séu
fasteignagjöld af þessum sömu
húsum.
Þjóðgarðshugmyndin kemur
frá Bandaríkjunum
Fyrstu þjóðgarðar heims voru
stofnaðir fyrir nálægt hálfri annarri
öld. Yellowstone þjóðgarðurinn
var stofnaður 1872 og í tímaritinu
Fálkinn segir frá honum árið 1929
og lesa má hér: https://timarit.is/
files/13606128
Það verður að segja sem er
að með stofnun þjóðgarða vest­
anhafs var tekið mjög skynsam­
legt skref til að varðveita náttúru
viðkomandi landsvæðis. Nú veit
eg ekki hvort sveitarstjórnarfólk­
ið í Bláskógabyggð hafi komið í
bandarískan þjóðgarð og kynnt
sér þessi mál. Mér þykir gagnrýni
sveitarstjórnarinnar á frumvarp­
inu um Bláskógabyggð vera sem
viðhorf eldri tíma.
Þjóðgarðsfrumvarpið 1928
Senn er öld liðin frá því að við
Íslendingar fengum okkar fyrsta
þjóðgarð. Nú má skoða á heima­
síðu Alþingis þingskjöl og ræður frá
þinginu 1928. Frumvarpið um þjóð­
garð á Þingvelli má lesa á þessari
slóð: https://www.althingi.is/altext/
pdf/40/s/0023.pdf
Þess má geta að framsögumaður
þessa þingmáls var Jónas frá Hriflu.
Áhugavert er að allur þingheim­
ur var fylgjandi þessari hugmynd
en komu með nokkrar tillögur um
breytingar sem flestar voru sam­
þykktar.
Fróðlegt er að bera saman þessi
tvö frumvörp um friðun Þingvalla
frá 1928 og frumvarpinu um
hálendisþjóðgarðinn.
Meira af gagnrýni
Lítum á þessa setningu sem gripin
er úr Vísi 4. apríl 1928:
Eg er því algerlega mótfallinn,
að þetta fyrirhugaða þjóðgarðsbákn
komist á, því að mín skoðun er sú,
að það komi að engu haldi og að
þjóðin hafi ekki efni á að koma
garðinum upp og halda honum við.
Heimild: https://timarit.is/
files/14435343
Hljómar þetta ekki nokkuð
kunn uglega í dag? Þessi sömu
viðhorf vaða uppi í dag og eru
nákvæmlega þau sömu og tíðk­
ast nú nærri einni öld síðar. Já,
sagan endurtekur sig, er haft eftir
Tryggva Þórhallssyni.
Reynslan af
Vatnajökulsþjóðgarði
Austur á Höfn í Hornafirði
hefur sveitarstjórnin tekið vel
í þetta málefni en með stofnun
Vatnajökulsþjóðgarðs urðu til
nokkrir tugir starfa þar í héraðinu.
Fjöldinn allur af ungu fólki hefur
snúið aftur heim á æskuslóðir
sínar eftir að afla sér menntunar
og starfa núna við ýmis störf við
þjóðgarðinn. Því er mikil von að
innviðir heimabyggða verði traust­
ari og í framtíðinni megi vænta að
sífellt fleiri störf verði til. Það er
beinlínis rangt að halda því fram
að allt frumkvæði komi af höfuð­
borgarsvæðinu. Í raun hefur það
enga aðkomu að stjórnun þjóð­
garðsins nema að litlu leyti.
Ég leyfi mér að hvetja þær
sveitarstjórnir sem fram að þessu
hafa sett sig á móti frumvarpinu
um hálendisþjóðgarðinn að skoða
betur þetta mál. Rökin gegn þjóð­
garðinum geta vart verið talin í takt
við tímann.
Guðjón Jensson,
leiðsögumaður og
eldri borgari í Mosfellsbæ
Til varnar frumvarpi um hálendisþjóðgarð
Um aldir hafa búfjáreigendur haft þann hátt á að eyrnamarka eða merkja sér
sinn búpening á einhvern veg svo hver og einn geti sannað sinn eignarétt.
Mynd / Jón Eiríksson.
Bænda
bbl.is Facebook