Morgunblaðið - 01.02.2021, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 1. FEBRÚAR 2021
Sanngirnismenning
(e. Just Culture) var
innleidd í lög um loft-
ferðir á Íslandi nr.
60/1998 árið 2016.
Með breytingum sem
gerðar voru á lög-
unum voru innleiddar
tvær EES-reglugerð-
ir sem fjalla um til-
kynningu atvika í al-
menningsflugi,
stjórnsýslumeðferð vegna skír-
teina flugumferðarstjóra og svo
sanngirnismenningu innan fyr-
irtækja í flugiðnaði. Þannig var
sanngirnismenning lögleidd og er
hún skilgreind þannig: „Sanngirn-
ismenning er skilgreind sem
menning þar sem aðilum í fram-
varðarlínu rekstrar eða öðrum er
ekki refsað fyrir athafnir, yfirsjón-
ir eða ákvarðanir, sem þeir hafa
tekið og samrýmast reynslu þeirra
og þjálfun, en þar sem vítavert
gáleysi, brot af ásetningi og skað-
legar athafnir eru ekki liðin.“
Mikilvægur grunnur
Sanngirnismenning verður ekki
innleidd með reglugerð einni sam-
an, en með innleiðingunni er lagð-
ur mikilvægur grunnur sem nauð-
synlega þarf að vera til staðar.
Samkvæmt lögunum er fyrir-
tækjum í flugiðnaði óheimilt að
láta starfsfólk, sem tilkynnir atvik
eða tilgreint er í tilkynningu, sæta
viðurlögum á grundvelli upplýs-
inganna. Þá er einnig óheimilt að
beita starfsfólk viðurlögum ef það
leitar til Samgöngustofu vegna
meintra brota fyrirtækis á skyld-
um sínum.
Ein forsenda þess
að byggja upp
trausta öryggismenn-
ingu er að flugrek-
andi hafi rauntíma-
upplýsingar um
styrkleika og veik-
leika starfseminnar
og vinni úr þeim á
uppbyggilegan máta.
Þá þarf starfsfólk að
geta treyst því að
stjórnendur geri
greinarmun á mistök-
um og brotum í
starfi. Þau mörk verða að vera
ljós þannig að allt komi fram, án
þess að allt leyfist. Áríðandi er að
samskipti geti verið hispurslaus
og að öll viðbrögð við mistökum
eða brotum í starfi séu í samræmi
við tilefnið og þannig haft upp-
byggileg fremur en kæfandi áhrif
á öryggismenningu.
Í skrifum sínum um sanngirn-
ismenningu staldrar sálfræðing-
urinn Sidney Dekker við það sér-
kenni enskrar tungu að gera
greinarmun á hugtökunum „acco-
untability“ og „responsibility“, en
Dekker leggur ríka áherslu á
muninn. Þessi tvö hugtök hafa
gjarnan verið þýdd einfaldlega
sem ábyrgð á íslensku. Orðið
„accountability“ hefur þó form-
lega verið þýtt sem ábyrgðar-
skylda en e.t.v. ekki ratað nægj-
anlega vel inn í íslenska málvenju.
Í ensku eru þessi tvö orð notuð í
samhenginu „responsible for“ og
„accountable to“. Í íslensku eigum
við a.m.k. sex orð yfir snjó og
fjórtán orð yfir snjókomu, en
munurinn á „responsibility“ og
„accountability“ hefur gjarnan
vafist fyrir okkur og undankomu-
leiðirnar oft greiðfærar. Sam-
kvæmt enskri málvenju er hægt
að deila ábyrgð meðal margra ein-
staklinga, en aðeins einn ein-
staklingur getur borið ábyrgð-
arskyldu. Þannig fjallar
sanngirnismenning einmitt um
jafnvægi öryggis og ábyrgðar-
skyldu.
Ávinningur
sanngirnismenningar
Íslenskir flugrekendur og aðrir
í leyfisskyldum rekstri hafa lagt
sig fram við að innleiða sanngirn-
ismenningu á síðustu árum.
Ávinningurinn er óumdeildur, því
fjölmörg slys um heim allan, ekki
aðeins í flugrekstri, má beinlínis
rekja til veikrar öryggismenningar
þar sem sendiboðar voru skotnir,
starfsfólk beitt viðurlögum ef það
leitaði til eftirlitsaðila, upplýs-
ingum ekki deilt, mistök falin og
nýjar hugmyndir kæfðar í fæð-
ingu.
Sidney Dekker hefur fjallað
mikið um afbrotavæðingu mistaka
í flugiðnaðinum og heilbrigðisgeir-
anum og hversu skaðleg áhrif slík
nálgun hefur. Eftirlitsaðilar þurfa
vissulega að geta treyst á upp-
ljóstranir frá starfsmönnum vegna
meintra brota fyrirtækis á skyld-
um sínum eða vafasamra starfs-
aðferða. En ef mál þar sem ein-
göngu mannleg mistök koma við
sögu eru umhugsunarlaust send
til ákæruvaldsins er búið að skaða
þá boðleið. Sanngirnismenning
snýst þannig ekki um að draga
mörk heldur hver dregur mörkin,
á hvaða forsendum og samkvæmt
hvaða reglum, þannig að sátt ríki.
Á blaði er sanngirnismenning
aðeins hugmyndafræði og upp-
skrift að atferli. Til þess að menn-
ingin verði til þurfa stjórnendur
að tileinka sér atferlið og starfs-
menn að upplifa menninguna á
eigin skinni. Þetta er hug-
myndafræði sem stjórnendur
þurfa að tileinka sér og getur í
einhverjum tilfellum kallað á rót-
tæka hugarfarsbreytingu. Ef vel á
að vera þurfa stjórnendur að hafa
haldbæra þekkingu á kenningum
James Reasons um eðli mann-
legra mistaka. Þegar við fjöllum
um leiðtogahlutverkið í flugiðn-
aðinum leitum við gjarnan í
smiðju Jóhanns Inga Gunn-
arssonar. Jóhann hefur komist
þannig að orði um stjórnendur:
„Góður stjórnandi þekkir sínar
sterku og veiku hliðar. Lélegur
stjórnandi fæst ekki til að horfast
í augu við veikleika sína og mis-
tök.“
Hverjir eru „öflugir
afburðaflugmenn“?
Eitt af rótgrónustu úrræðum
flugfélaga sem tryggir flugöryggi
eru starfsaldurslistar, óneitanlega
ein af burðarsúlum öryggismenn-
ingar. Nú þegar mikið umrót og
óvissa ríkir hefur það vakið furðu
fjölmiðlamanna að flugfélag þurfi
að segja flugmönnum upp í starfs-
aldursröð. Að ekki sé hægt að
halda í bestu flugmennina. Máls-
metandi fjölmiðlamaður hafði á
orði síðastliðið sumar að flugfélag
þyrfti að geta haldið í „öfluga af-
burðaflugmenn“ og fullyrti í við-
tali að þetta væri „algerlega galið
kerfi“ án þess að neinar rök-
semdafærslur fylgdu með. Þetta
kerfi er nú ekki galnara en svo að
fleiri en færri flugfélög búa svo
um hlutina, að minnsta kosti í
þeim heimshluta sem við teljumst
tilheyra. Hér hættir fjölmiðla-
mönnum til að rugla saman
rekstri flugfélaga og fjármálafyr-
irtækja. En hverjir eru „öflugir
afburðaflugmenn“? Eru það flug-
mennirnir sem valda minnstum
kostnaði og lenda á áfangastað
með minnst eldsneyti? Þeir sem
lenda aldrei á varaflugvelli og
fljúga mest fyrir sem lægst laun?
Eru það flugmenn sem þora að
taka áhættu, láta ekki samviskuna
flækjast of mikið fyrir sér, eru
kaldlyndir í erfiðum ákvarðana-
tökum og hafa getu til að ráðskast
með fólk? Að heimfæra þau lög-
mál sem áhættusækin fjármálafyr-
irtæki starfa eftir upp á starf-
rækslu flugvéla er í einu orði sagt
háskalegt. Lexíur flugiðnaðarins
og fjármálageirans í raun líka eru
margar og sárar. Án starfsald-
urslista hafa stjórnendur óheft
frelsi til að ráðskast með flug-
menn og handvelja hvaða flug-
menn verða flugstjórar og hverjir
ekki. Slíkt ástand hefur skaðleg
áhrif á öryggismenningu. Stærsti
ábatinn fyrir flugfélag er að með
starfsaldurslista halda flugmenn
fremur tryggð við félagið. Þjálfun
í áhafnarsamstarfi síðustu áratuga
hefur m.a. miðað að því að kveða
niður mýtuna um öfluga afburða-
flugmanninn.
Eftir Ingvar
Tryggvason » Að heimfæra þaulögmál sem áhættu-
sækin fjármálafyrirtæki
starfa eftir upp á starf-
rækslu flugvéla er í einu
orði sagt háskalegt.
Ingvar Tryggvason
Höfundur er formaður
öryggisnefndar FÍA.
Flugöryggi samtímans – sanngirnismenning
Fyrr í vetur skrifaði
ég grein um þá stað-
reynd að fjöldi hæl-
isumsókna á Íslandi
er nú orðinn margfalt
meiri en í öðrum ríkj-
um Norðurlandanna
miðað við fólksfjölda.
Síðan þá hafa birst
nýjar tölur sem draga
þetta enn betur fram
eins og fjallað hefur
verið um í Morgunblaðinu.
Ekki er langt síðan hlutfall um-
sókna var langlægst á Íslandi enda
landið ekki fyrsti áfangastaður
hælisleitenda. Það sem hefur gerst
síðan þá er að hin Norðurlanda-
ríkin hafa markvisst unnið að því
að draga úr slíkum umsóknum á
meðan íslensk stjórnvöld hafa tek-
ið ákvarðanir sem auglýsa Ísland
sem vænlegan áfangastað.
Hlutfallslega eru umsóknir á Ís-
landi nú sexfalt fleiri en í Noregi
og Danmörku. Það er afleiðing
þeirra skilaboða sem þau lönd hafa
sent frá sér og þeirra skilaboða
sem berast frá Íslandi. Nýverið
sagði forsætisráðherra Danmerkur
að markmiðið væri að enginn sækti
um hæli í Danmörku. Landið mun
áfram taka við flóttafólki en það
vill hafa stjórn á því hverjum er
boðið þangað.
Þrátt fyrir takmarkanir
Athygli vekur að þrátt fyrir
verulegar ferðatakmarkanir vegna
kórónuveirunnar hefur dregið mun
minna úr hælisumsóknum á Íslandi
en í fyrrnefndum nágrannalöndum.
Í júlí síðastliðnum, eftir að lítillega
var slakað á ferðatakmörkunum,
kom mesti fjöldi sem komið hefur
til landsins á einum mánuði frá því
2017 en það ár sóttu 1.096 manns
um hæli hér á landi.
Flestir þeirra sem leita hælis á
Íslandi hafa þegar
fengið hæli (al-
þjóðlega vernd) ann-
ars staðar, eiga ekki
rétt á hæli eða áttu að
sækja um í löndunum
sem þeir fóru í gegn-
um á leiðinni til Ís-
lands. Það er þrátt
fyrir að skilyrðin fyrir
hælisveitingum hafi
verið rýmkuð verulega
á Íslandi að und-
anförnu.
Það virðist ganga
óhemju erfiðlega að afgreiða hinn
mikla fjölda umsókna. Það er af-
leiðing af ákvörðunum stjórnvalda
fremur en vinnu þeirra sem falið er
að sjá um verkefnið. Á síðasta ári
lagði Miðflokkurinn fram
þingsályktunartillögu um hvernig
bæta mætti þar úr m.a. með beit-
ingu 48 tíma reglunnar svo kölluðu
sem Norðmenn hafa beitt árum
saman.
Stjórnvöld bæta í
Viðbrögð íslensku ríkisstjórn-
arinnar ganga áfram þvert á það
sem er að gerast í hinum Norður-
landaríkjunum. Nú birtist aftur
frumvarp félagsmálaráðherra og
ríkisstjórnarinnar um málefni inn-
flytjenda. Það tókst að taka málið
út af dagskrá síðasta þings og það
var hvergi að finna á þingmálaskrá
ríkisstjórnarinnar við upphaf þessa
þings. Tilgangur málsins er sá að
jafna stöðu þeirra sem leita til Ís-
lands hvernig sem þeir koma.
Hvort sem þeim er boðið hingað
eftir að staða þeirra hefur verið
metin í samráði við flóttamanna-
stofnanir eða mæta sjálfir til lands-
ins, löglega eða ólöglega.
Ef slíku fyrirkomulagi, með út-
hlutun húsnæðis og öðrum stuðn-
ingi, yrði komið á hér á sama tíma
og nágrannalöndin fara í þveröfuga
átt væri verið að setja stóran rauð-
an hring um Ísland sem áfanga-
stað, meðal annars fyrir glæpa-
gengi sem taka oft aleiguna af fólki
með því að selja því væntingar um
betra líf á nýjum stað. Eftir að
breytingar voru gerðar á móttöku-
kerfi flóttamanna í Finnlandi komu
þangað fljótlega 50-60.000 flótta-
menn frá tilteknu landi. Í ljós kom
að straumurinn hefði áður legið til
Belgíu en breytingin sem Finn-
arnir töldu smávægilega hafði fært
hann til þeirra.
Breytingin sem íslensk stjórn-
völd boða er hins vegar ekki smá-
vægileg. Afleiðingin yrði sú að þús-
und umsóknir á ári gætu marg-
faldast hratt. Ef ekki yrði stefnu-
breyting myndi umsóknum halda
áfram að fjölga þangað til ekki yrði
við neitt ráðið fyrir 350.000 manna
þjóð. Reynsla nágrannalandanna
sýnir að það er ólíklegt að gripið
yrði til ráðstafana í tæka tíð. Á
meðan mun kostnaðurinn við mála-
flokkinn margfaldast og geta okkar
til að hjálpa þeim sem þurfa mest á
hjálp að halda mun líða fyrir.
Eðli vandans
Stefnumótun eins og sú sem rík-
isstjórnin boðar virðist byggjast á
því að menn skilji ekki vandann en
vinni þess í stað stefnu út frá yfir-
bragðinu (eins og algengt er nú til
dags). Stefnu byggða á sýndar-
mennsku fremur en raunveruleg-
um lausnum.
Það var lærdómsríkt að ferðast
til Möltu og Líbanons til að kynna
sér vandann af eigin raun. Lang-
flestir þeirra sem bjuggu í flótta-
mannabúðunum þráðu að komast
aftur heim. Það skortir hins vegar
mjög á að Vesturlönd veiti þann
stuðning sem þarf á slíkum stöð-
um. E.t.v. telja menn að góð-
mennska þeirra sé ekki nógu sýni-
leg ef hún birtist í fjarlægu landi.
Evrópusambandið viðurkennir
að flestir þeirra sem sækja um
hæli séu í leit að betri kjörum og
betra lífi fremur en eiginlegir
flóttamenn. Fyrir liggur að stór-
hættuleg glæpagengi skipuleggi
þessar ferðir að miklu leyti. Þau
halda úti facebooksíðum, dreifa
auglýsingum á götuhornum og
leita allra leiða til að selja fólki
óraunhæfar vonir um betri kjör.
Upplýsingar um bestu áfangastað-
ina dreifast hratt á samfélags-
miðlum.
Á Möltu var ég upplýstur um
hvernig glæpagengin starfa í
Norður-Afríku. Fólk sem hefur oft
borgað um 10.000 dollara eða evrur
á mann er flutt víða að frá Afríku
og Asíu og svo sett í ofhlaðna báta
á norðurströnd Afríku. Yfirleitt
fylgja björgunarvesti og einn
gervihnattasími ásamt símanúm-
erum hjá strandgæslum vestrænna
ríkja eða bátum hjálparsamtaka.
Markmiðið er að komast út fyrir
landhelgi (oftast landhelgi Líbíu)
og hringja þá eftir aðstoð og gefa
upp staðsetninguna. Þannig eru
strandgæslan og hjálparsamtök
komin í þá sérkennilegu stöðu að
veita þjónustu fyrir glæpasamtök
og gera þeim kleift að selja fólki
lífshættulega bátsferð.
Í heimsóknum til stofnana sem
vinna á vettvangi við að fást við
straum flótta- og förufólks var ég
sérstaklega varaður við því að sett
yrðu sérstök lög um móttöku barna
á flótta. Slíkar reglur hafa valdið
því að í mörgum löndum eru börn
send af stað til Vesturlanda í von
um að þau komist á áfangastað og
tryggi fjölskyldunni réttinn á að
fylgja á eftir. Ekkert barn gengur
eitt frá Afganistan eða Bangladess
til Grikklands. Þau eru því oft sett
í umsjá glæpamanna sem geta haft
önnur markmið en að skila þeim á
áfangastað.
Að læra af reynslunni
Vilji menn raunverulega hjálpa
flóttafólki er mikilvægt að líta á
staðreyndir en falla ekki í þá
gryfju að vilja sýna eigin dyggð
heima fyrir með aðferðum sem oft
geta reynst skaðlegar.
Fyrir þingkosningar í Danmörku
kynntu Sósíaldemókratar tíma-
mótastefnu í innflytjendamálum.
Þar var leitast við að læra af bit-
urri reynslu og tekið á flestu því
sem misfarist hefur á liðnum árum
og áratugum. Lögð var áhersla á
að Danir hefðu sjálfir stjórn á því
hverjum væri boðið til landsins.
Gerð var krafa um að þeir sem
fengju hæli löguðu sig að samfélag-
inu og rakin atriði sem voru til
þess ætluð að draga úr líkunum á
því að glæpamenn seldu fólki Dan-
mörku sem áfangastað.
Danir gera sér nú grein fyrir því
að sterkt velferðarkerfi og opin
landamæri fari ekki saman. Við
ættum að líta til reynslu Dana og
ígrundaðrar stefnu danskra jafn-
aðarmanna. Hverfum frá þeirri
yfirborðsmennsku sem einkennt
hefur umræðu um þessi mál. Um-
ræðu þar sem þeir sem sem benda
á staðreyndir og leita leiða til að
hjálpa þeim sem þurfa mest á hjálp
að halda eru kallaðir öllum illum
nöfnum til að hindra rökræðu og
viðhalda tálsýn. Fyrsta skrefið er
að hætta að gera ástandið verra
með frumvörpum eins og því sem
ríkisstjórnin boðar nú.
» Vilji menn raunveru-
lega hjálpa flótta-
fólki er mikilvægt að
líta á staðreyndir en
falla ekki í þá gryfju
að vilja sýna eigin
dyggð heima fyrir með
aðferðum sem oft geta
reynst skaðlegar.
Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson
Höfundur er formaður Miðflokksins.
Ísland sett á kort erlendra glæpagengja
Eftir Sigmund Davíð
Gunnlaugsson