Morgunblaðið - 26.05.2021, Blaðsíða 15

UMRÆÐAN
15
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. MAÍ 2021
Rannsókn og grein-
ing birti í febrúar 2021
niðurstöður könnunar
um klám og klámáhorf
grunnskólabarna. Nið-
urstöður sýndu m.a. að
um 30% stúlkna í 10.
bekk hafa sent af sér
ögrandi myndir eða
nektarmyndir og um
6% hafa selt slíkar
myndir. Um 24%
stráka í 10. bekk hafa
verið beðin um að senda slíka mynd
og 15% hafa gert slíkt. Þessar nið-
urstöður komu flestum á óvart.
Það er mikið áfall fyrir foreldra að
uppgötva að börn þeirra hafi sent
kynferðislegar sjálfsmyndir sem eru
jafnvel komnar í sölu og dreifingu á
netinu. Það er ekki síður áfall og
byrði að bera fyrir unga manneskju
að slíkar sjálfsmyndir séu í umferð.
Þegar brotið er á ungu fólki eða
börnum með þessum hætti er mik-
ilvægt að bjóða upp á áfallahjálp,
ráðgjöf og eftirfylgni til lengri tíma.
Í ljósi þessara niðurstaðna lagði
Flokkur fólksins fram tillögu í borg-
arstjórn 18. maí sl. um að auknu
fjármagni verði veitt til skólanna,
þ.e. kennara og starfsfólks frí-
stundaheimila og einnig ráð-
gjafateymis um kynferðisofbeldi í
skóla- og frístundastarfi (Jafnrétt-
isskólans) til að efla fræðslu og for-
varnir grunnskólabarna um skað-
semi og afleiðingar klámáhorfs.
Tillögunni var vísað frá og fylgdi
borgarstjóri frávísuninni sjálfur úr
hlaði með þeim rökum að unnið væri
nú þegar að forvörnum vegna
klámáhorfs barna á vettvangi borg-
arinnar. Það er hins vegar mat mitt
að gera megi mun betur í þessum
málum og sérstaklega styðja við
innviði skóla og starfsfólk frístunda-
heimila. Það er ljóst af þessum nið-
urstöðum að dæma að við höfum
sofnað á verðinum.
Hafa ber einnig í huga að skóla-
þjónustan er löngu sprungin en
hennar hlutverk er einnig að styðja
við kennara, starfsfólk, nemendur
og foreldra með ráðgjöf og fræðslu.
Eins og fulltrúi Flokks fólksins hef-
ur ítrekað vakið athygli á, þá bráð-
vantar fleiri fagaðila hjá skólaþjón-
ustu borgarinnar sem annar engan
veginn beiðnum um sálfræði- og fé-
lagslega aðstoð. Biðlisti barna eftir
þjónustu fagaðila skól-
anna í Reykjavík hefur
lengst um 77 börn á
tveimur mánuðum.
Þann 1. mars voru 956
börn á bið eftir skóla-
þjónustu.
Þeim hefur fjölgað
síðan þá og voru 1. maí
sl. 1.033. Ekki er séð að
neitt sé verið að gera af
hálfu meirihlutans til
að grípa fyrr inn í mál-
efni barnanna á biðlist-
anum sem heldur
áfram að lengjast með
hverjum degi sem líður.
Ný norm hafa myndast
Ástæður fyrir hinum geigvænlegu
niðurstöðum úr könnun Rannsóknar
og greiningar eru flóknari en svo að
þær verði reifaðar hér. Víst má þó
telja að það er eitthvað að breytast
varðandi viðhorf til þessara mála og
ný norm hafa myndast. Hópi barna
finnst það ekki tiltökumál að senda
sjálfsmyndir en því miður átta þau
sig ekki á hættunni sem þessu fylgir
og afleiðingum sem myndsending-
unum, dreifingu og sölu geta fylgt.
Fram hefur komið hjá forstöðu-
manni Barnahúss að á fyrstu þrem-
ur mánuðum þessa árs hafi 15 börn
undir 15 ára aldri komið í Barnahús
eftir að hafa sent kynferðislegar
sjálfsmyndir. Þau voru innan við tíu
allt árið í fyrra. Þetta sýnir að
klámáhorf barna er að aukast.
Stundum hafa börnin verið þvinguð
til að senda slíkar myndir og sláandi
er að sjá hversu mörg barnanna
hafa kynnst gerandanum í gegnum
netið.
Víða er unnið gott starf bæði í
skólum, af fagteymi á vegum borg-
arinnar og samtökum foreldra og
barna, s.s. Heimili og skóla, Samfoki
og fleirum. Í skólum eru kennarar
og frístundafólk að takast á við þessi
mál þegar þau koma upp. Umfram
allt þarf að styrkja innviði skólanna
til að geta sinnt forvörnum í auknum
mæli og til að skólinn geti tekið á
málum sem kunna að koma upp.
Tryggja ber einnig að kennarar og
annað starfsfólk eigi vísan stuðning
og fræðslu hjá skóla- og frí-
stundasviði.
Fræða þarf börn og ungmenni um
þessi mál, hjálpa þeim að þjálfa
gagnrýna hugsun, hvetja þau til að
vingast ekki eða eiga í samskiptum á
netinu við aðila sem þau vita ekki í
raun hver er og gera sér grein fyrir
hversu hættulegt það er að þiggja
greiðslu fyrir kynferðislegar mynd-
sendingar.
Spurt hefur verið um hvort for-
eldrar geti og eigi að hafa óheftan
aðgang að snjalltækjum barna
sinna. Á því leikur enginn vafi enda
foreldrar ábyrgir fyrir net- og skjá-
notkun barna sinna. Margir for-
eldrar veigra sér hins vegar við því
að setja reglur, sér í lagi ef börn
þeirra mótmæla slíku eftirliti. Virða
á aldurstakmörk leikja og sam-
félagsmiðla. Þau eru ekki sett að
ástæðulausu. Foreldrar og ung-
menni þurfa að eiga samtal um netið
og skjánotkun. Best af öllu er ef
hægt er að sammælast um reglur og
jafnvægi.
Skólastjórnendur, starfsfólk frí-
stundaheimila og hagsmunasamtök
þurfa að taka höndum saman með
það að markmiði að stuðla að vit-
undarvakningu og styrkja foreldra
til að setja börnum sínum viðeigandi
reglur og fylgjast grannt með net-
og tölvunotkun barna sinna.
Það er mikilvægt að einskis verði
látið ófreistað til að snúa við þeirri
þróun sem sýnilega hefur orðið og
færa hana til betri vegar. Hér má
einnig nefna áhrif fjölmiðlanna.
Fjölmiðlar gegna ábyrgðarhlutverki
í þessari umræðu sem og annarri.
Við höfum sofnað á verðinum
Eftir Kolbrúnu
Baldursdóttur » Það er mikið áfall
fyrir foreldra að
uppgötva að börn þeirra
hafi sent kynferðislegar
sjálfsmyndir sem eru
jafnvel komnar í sölu og
dreifingu á netinu
Kolbrún
Baldursdóttir
Höfundur er oddviti Flokks fólksins
í borgarstjórn Reykjavíkur.
Lögð hefur verið
fram hjá Reykjavík-
urborg tillaga um
lækkun hámarkshraða
í borginni. Tillagan er
rökstudd með tvennu.
Í fyrra lagi á grunni
stefnumótunar um
núllsýn, en sá rök-
stuðningur er með
þeim hætti að um mis-
notkun slíkrar stefnu-
mörkunar er að ræða.
Í síðara lagi er sagt að samfélags-
legur ávinningur sé ótvíræður, en
hann verður neikvæður sé reiknað
út frá niðurstöðum fylgiskjals. Þar
með er ekki sagt að lækkun há-
markshraða á nánar tilgreindum
stöðum geti ekki verið réttlætanleg,
en tillagan í heild er órökstudd. Það
er erfitt að sjá hvort og þá hvaða
tilgangi hraðalækkunin þjónar
nema ef vera skyldi til að bæta
samkeppnishæfni væntanlegrar
borgarlínu gagnvart einkabílnum.
Sé svo á ekki að fela það.
Með því að taka upp núllsýn hef-
ur Reykjavíkurborg markað þá
stefnu að enginn skuli láta lífið eða
slasast alverlega í umferðinni. Slys
eru þó og verða alltaf í umferðinni
og ljóst að svo verður áfram. Núll-
sýn er eigi að síður góð mörkun
stefnu ef rétt er með
farið og henni fylgja
réttir verkferlar og
réttar áherslur í vinnu
sérfæðinga og í ákvarð-
anatöku borgarinnar.
Ef ekki veldur hún
gagnslausri sóun á því
fé sem varið er til
fækkunar slysa og rýr-
ir efnahag, frelsi og
sveigjanleika íbúa
borgarinnar að óþörfu.
Núllsýnin leggur
þeim sem starfa að
hönnun umferðaræða borgarinnar
fyrst og fremst þær skyldur á
herðar að skoða öll umferðarslys,
meta aðstæður og læra hvort bæta
megi hönnunina. Hún markar þeim
einnig þá skyldu að hafa yfirlit um
mögulegar ráðstafanir til að fækka
slysum og kostnað við þær. Hluti af
mögulegum ráðstöfunum er til
dæmis mislæg gatnamót sem talin
eru geta lækkað slysakostnað um
helming. Slíkar ráðstafanir á heit-
ustu blettum borgarinnar eiga tví-
mælalaust að vera til skoðunar til
samanburðar við nefnda tillögu.
Það er síðan skylda kjörinna full-
trúa að velja þær ráðstafanir til
framkvæmda sem hafa mestan
samfélagslegan ávinning í för með
sér. Við það val ber fulltrúunum að
hafa hliðsjón af tiltæku fjármagni
og bestu nýtingu þess.
Eins og sagt var í upphafi getur
lækkun hámarkshraða sums staðar
átt rétt á sér. Þar þurfa að koma til
betri útreikningar en eru í fylgi-
skjali og eru annmörkum háðir.
Líka telja sumir sérfræðingar að
leggja beri við kostnað samfélags-
ins virði tapaðra lífsgæða, sársauka
og þjáningar slysaþola. Í því efni
vísast til skýrslu: „Haraldur Sig-
þórsson, Vilhjálmur Hilmarsson,
2014, Kostnaður umferðarslysa,
rannsóknarverkefni unnið með
styrk frá Vegagerðinni.“
Sem betur fer eru banaslys orðin
fátíðari en var í Reykjavík en alvar-
leg slys eru nokkur eins og sjá má
af samantekt Samgöngustofu sem
sýnd er á meðfylgjandi mynd ásamt
áætluðum samfélagslegum kostn-
aði. Sé persónubundinn kostnaður
slysaþola lagður við samfélagslegan
kostnað hækkar það mögulegan
ábata ráðstafana gegn slysum. Sú
hækkun gæti valdið því að lækkun
hámarkshraða gæti borgað sig og
vegið upp lengri ferðatíma, á stöð-
um þar sem mikið er um hraða-
tengd slys. Þar með er ekki sagt að
sú ráðstöfun sem umrædd tillaga
gengur út á standist samanburð við
til dæmis mislæg gatnamót á
Miklubraut og þvergötum út frá
henni þar sem slysmestu gatnamót-
in eru. Núllsýnin leggur þá skyldu
á herðar borgarinnar og starfs-
manna hennar að gera þann sam-
anburð.
Á fimm mestu slysagatnamótum
Reykjavíkur urðu um 28% slysa og
óhappa vegna umferðar í Reykjavík
árið 2020. Á topp tuttugu lista yfir
slysamestu gatnamót landsins eru
15 í Reykjavík. Hér er um að ræða
ljósastýrð gatnamót sem valda
miklum umferðartöfum til viðbótar
við þau slys sem þar verða. Þar
mætti huganlega fækka slysum um
helming. Minnkun umferðartafa er
svo mikilvægur viðbótarábati sem
bætir efnahag, frelsi og sveigj-
anleika íbúa borgarinnar. Mislæg
gatnamót eru í sumum tilfellum
arðbærustu fjárfestingarmöguleik-
arnir í gatnakerfi Reykjavíkur.
Það er óskiljanlegt hvað borg-
arstjórn hefur dregið lappirnar við
að leyfa að ráðist sé í mislæg gatna-
mót á þeim vegum sem þó eru á
ábyrgð Vegagerðarinnar. Ákvörðun
borgarinnar um það að gera ekkert
á því sviði hefur auk þess verið tek-
in án þess að leggja fram nokkra
útreikninga sem vitað er um. Það
er ekki í samræmi við núllsýn borg-
arinnar.
Núllsýnin er sýn sem ekki getur
orðið veruleiki en þó gagnleg sem
fjarlægt markmið, sé henni rétt
beitt. Hún leggur ríkar skyldur á
herðar hönnuða umferðaræða og
hún hvetur til að nýta alla tiltæka
fjármuni sem best til að fækka slys-
um. En hana má ekki nota til að
knýja í gegn tilviljanakenndar hug-
dettur eins og umrædd tillaga virð-
ist vera, þótt þær geti fækkað slys-
um og þótt þær geti bætt um fyrir
borgarlínu. Tillöguna á að draga til
baka og kanna málið betur.
Núllsýn á umferðarslys í Reykjavík
Eftir Elías Elíasson
Elías Elíasson
»Mislæg gatnamót eru
í sumum tilfellum
arðbærustu fjárfesting-
armöguleikarnir í gatna-
kerfi Reykjavíkur.
Höfundur er verkfræðingur.
eliasbe@simnet.is
Í síðustu viku var á
það minnst hér í
Morgunblaðinu að ver-
ið er að reisa „Hús ís-
lenskunnar“ við Arn-
grímsgötu á Melunum
í Reykjavík. Umræður
hafa orðið um nafn
hússins. Íslenska er
ekki aðeins málfræði,
heldur saga, bók-
menntir og þróun, og
þeir sem stunduðu
nám í íslensku við Háskóla Íslands
á öldinni sem leið stunduðu nám í
„íslenskum fræðum“ og sumir luku
jafnvel „meistaraprófi í íslenskum
fræðum“ sem fól í sér nám í ís-
lenskri málfræði, gotnesku, sögu Ís-
lands og bókmenntum Íslendinga
frá upphafi.
Hólaskóli hinn forni
Skóli Jóns Ögmundarsonar á
Hólum í Hjaltadal er fyrsti formlegi
dómskóli sem stofnaður er á Ís-
landi, en eldri skóla „virðist fremur
mega telja einkaskóla“, að því er
Jón Jóhannesson segir. Hólaskóli
var þegar í upphafi formlegur dóm-
skóli, katedralskóli, og laut lög-
málum dómskóla kaþólsku kirkj-
unnar og var með fyrstu
dómskólum sem stofnaðir eru á
Norðurlöndum.
Í Jóns sögu hins helga segir: „Þá
er Jón hafði skamma stund byskup
verit, þá lét hann setja skóla heima
þar á staðnum vestr frá kirkjudur-
um ok lét smíða vel og vandliga, ok
enn sér merki húsanna.“ Í sögunni
segir einnig að Þóroddur Gamlason
kirkjusmiður var „svá næmr, þá er
hann var í smíðinni, þá heyrði hann
til er prestlingum var kennd íþrótt
sú er grammatica heitir, en svá
loddi honum þat vel í eyrum af
miklum næmleik ok athuga at hann
gerðisk inn mesti íþróttamaðr í
þess konar námi“.
Skólameistari á Hólum var í upp-
hafi gauskur maður, Gísli Finnason.
Er hann sagður hafa verið vel lærð-
ur og kenndi grammaticam – eða
málfræði – þar með taldar bibl-
íuskýringar. En franskur maður, er
Ricini hét, kenndi sönglist og versa-
gjörð. Er því ljóst að
kenndir hafa verið
hlutar úr bæði þrívegi,
trivium, og fjórvegi,
quadrivium, í hinum
forna Hólaskóla.
Einn þeirra sem
námu í Hólaskóla var
Bjarni prestur Borg-
þórsson [d. 1173] sem
nefndur er í fornum
rímtölum og samdi rit-
gerð um tímatal og var
lærður í tölvísi,
arithmeticae, og
stjarnfræði, astronomiae. Bjarni
var samtímamaður Stjörnu-Odda
Helgasonar í Múla í Reykjadal, sem
gerði svo merkar athuganir um sól-
argang á landinu að hann er talinn
meðal helstu stjarnfræðinga á sín-
um tíma á Norðurlöndum og í
Hauksbók Landnámu greinir frá at-
hugunum Stjörnu-Odda á sól-
argangi. Stjörnu-Oddi mun hafa
lært fræði sín í Hólaskóla. Þá sóttu
konur skólann. Er einnar getið sér-
staklega, Ingunnar, dóttur Arnórs
Ásbjarnarsonar af Ásbirningaætt.
Varð hún svo vel að sér í latínu, að
hún kenndi hana mörgum. „Allir
hinir sæmilegustu kennimenn í
Norðlendingafjórðungi voru nokk-
ura hríð til náms að Hólum, þá sem
vor aldur mátti muna, sumir af
barndómi, sumir á fulltíða aldri,“
eins og segir í Jóns sögu helga.
Hólar, hús íslenskra fræða
Þegar tekið er tillit til þess sem
sagt er hér að ofan er því eðlilegt
að nefna hið nýja hús við Arngríms-
götu á Melunum í Reykjavík „Hóla,
hús íslenskra fræða“.
Eftir Tryggva
Gíslason
» Þegar tekið er tillit
til sögunnar er eðli-
legt að nefna hið nýja
hús við Arngrímsgötu á
Melunum í Reykjavík
„Hóla, hús íslenskra
fræða“.
Tryggvi
Gíslason
Höfundur var kennari
í íslenskum fræðum.
tryggvi.gislason@gmail.com
Hólar, hús ís-
lenskra fræða
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS