Morgunblaðið - 28.12.2021, Side 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. DESEMBER 2021
V
ítislogar – heimur í stríði
1939-1945 eftir Max Hast-
ings er stórvirki sem hlot-
ið hefur lof um heim allan.
Þýðing Magnúsar Þórs Hafsteins-
sonar á þessari 880 bls. bók frá 2011
er einnig stórvirki. Ugla útgáfa á lof
skilið fyrir að standa myndarlega að
íslensku útgáfunni. Í bókinni eru
arkir með mynd-
um úr síðari
heimsstyrjöld-
inni, þar er einnig
fjöldi korta. Þá
eru þar skrár yfir
tilvísanir, heim-
ildir og nöfn.
Max Hastings
(75 ára) var rit-
stjóri bresku
blaðanna The Daily Telegraph og
Evening Standard og hefur auk
þess sent frá sér 29 bækur. Bókin
Vítislogar kom út árið 2011 í Bret-
landi undir heitinu All Hell Let
Loose en í Bandaríkjunum heitir
hún Inferno. Síðan hefur Hastings
sent frá sér bækur um fyrri heims-
styrjöldina; njósnir og skæruliða
1939-45; Víetnam-stríðið; orrustuna
um Japan 1944-45; orrustuna um
Möltu; loftárásir á stíflur í Rín og
hermannasögur, alls sjö bækur á 10
árum.
Hér fer því enginn meðalmaður
höndum um þetta mikla efni heldur
þrautþjálfaður blaðamaður með
yfirburðaþekkingu á hernaðarsögu.
Þótt bókin sé löng einkennist text-
inn hvergi af málalengingum, gengið
er beint til verks og efnið borið fyrir
lesandann á markvissan og skýran
hátt. Atburðirnir tala og dregnar
eru ályktanir af þeim auk aragrúa
samtímalýsinga úr bréfum eða öðru
sem liggur eftir einstaklinga sem
tóku þátt í hildarleiknum. Sorg og
hörmungar af öllu tagi setja sterkan
svip á textann.
Dregin er heildarmynd en farið í
saumana á atburðum eða atriðum
þegar höfundi finnst þörf á því.
Brugðið er upp leiftrandi skyndi-
myndum af herforingjum eða
stjórnmálamönnum. Höfundur hik-
ar ekki við að segja kost eða löst á
þeim sem hann nefnir. Í sumum
sagnfræðibókum er umgjörðin svo
viðamikil að kjarni þess sem ætlunin
er að koma til skila týnist. Stíll
Hastings er beinskeyttur og án
útúrdúra. Hann heldur hiklaust
áfram án þess að minna lesandann á
það sem áður er sagt eða benda hon-
um á eitthvað sem birtist síðar í
bókinni. Við erum í textanum „hér
og nú“ sem auðveldar að grípa niður
í þessa stóru bók. Efnistökin eru
þannig að kveikir áhuga á að kynna
sér ítarefni.
Til dæmis má nefna það sem segir
um skipalestirnar frá Hvalfirði til
Múrmansk. Þar er engu rými varið
til að fjalla um Ísland eða Hvalfjörð
sérstaklega heldur leiðir textinn les-
andann beint þangað. Hann snýst
um skipalestirnar sem héðan fóru.
Hörmulegustu ferðina fór skipalest-
in PQ17. Talið er að sex Íslendingar
hafi verið í henni. Einn þeirra, Al-
bert Sigurðsson, skrifaði minninga-
brot um siglinguna og gaf dóttir
hans Kolbrún þau út í bók árið 2018.
Hastings segir að vegna þessarar
ferðar sem hófst í Hvalfirði 27. júní
1942 hafi breski sjóherinn mátt
„þola mestu vansæmd sína í stríð-
inu“ (359). Breska ríkisstjórnin lét
ritskoða allt sem sagði um skipalest-
ina og örlög hennar. Hastings segir
að fagmennska og hugrekki hafi ein-
kennt frammistöðu breska flotans í
þessum aðgerðum fyrir utan PQ17.
Breski flotinn sjálfur taldi „skipa-
lestirnar til Sovétríkjanna meðal
dirfskufyllstu verkefna sjóhersins í
stríðinu“ (363).
Hastings ber almennt mikið lof á
flota Breta og Bandaríkjamanna.
Lýsingar hans á sjóorrustum á
Kyrrahafi eru magnaðar en þar
leiddi sigur bandaríska flotans í
átökunum um Midway í byrjun júní
1942 til þáttaskila. Afrek bandaríska
flotans og flughersins á Kyrrahafi
verða seint metin til fulls vegna þess
hve allar vega-
lengdir eru ill-
skiljanlegar þeim
sem ekki hafa
reynt þær sjálfir.
Sjóorrustur
voru ekki nýmæli
tengd síðari
heimsstyrjöld-
inni. Öðru máli
gegndi um loft-
hernað af því tagi sem þá þróaðist
og skipti að lokum sköpum fyrir
Vesturveldin til að draga úr mann-
falli og stuðla að sigri eftir að land-
hernaður hófst á meginlandi Evrópu
sumarið 1944. Í aðdraganda sókn-
arinnar í átt að Þýskalandi höfðu
gegndarlausar sprengjuárásir verið
gerðar á þýskar borgir, flugvelli,
stíflur og önnur mannvirki til að
lama baráttuþrek og eyðileggja sem
mest af verksmiðjum og vígtólum.
Sálrænn hernaður af þessum toga
var grimmdarlegur fyrir almenna
borgara og að stríði loknu voru loft-
árásir á þýsku borgina Dresden
teknar sem dæmi um ómannúðlega,
tilgangslausa hefnigirni Breta. Sagt
var að hundruð þúsunda almennra
borgara hefðu farist. Neðanmáls
bendir Hastings á að nýjar rann-
sóknir sýni að um 25.000 manns hafi
farist í loftárásum í Dresden 13. og
14. febrúar 1945. Það breyti ekki
neinu í deilum um hvort árásirnar
hafi verið nauðsynlegar en setji þær
í annað ljós og sýni að þær kostuðu
mun færri mannslíf en árásir á
Hamborg 1943 eða Tókýó 1945.
(731)
Þessi athugasemd minnir á að
Hastings styðst við nýjustu rann-
sóknir á gangi og afleiðingum styrj-
aldarinnar við ritun bókar sinnar.
Hann hikar ekki við að fella dóma
um það hvort ákveðnar aðgerðir eða
orrustur sem sumar kostuðu hundr-
uð þúsunda mannslífa hafi þjónað
hernaðarlegum tilgangi eða ekki.
Í bókinni er fjöldi korta sem auð-
veldar lesandanum að átta sig á að-
stæðum sem lýst er í textanum. Á
blaðsíðu 713 sýnir kort sókn banda-
manna að Þýskalandi árið 1944 úr
austri og vestri. Þetta kort segir í
raun allt um aðstöðumuninn sem
var milli Vesturveldanna annars
vegar og Sovétríkjanna hins vegar
og hvers vegna Rússar kalla heims-
styrjöldina föðurlandsstríðið mikla
og halda minningardag hennar
mjög hátíðlegan 9. maí ár hvert.
Kortið lýsir hins vegar ekki því
sem segir í textanum um grimmd-
ina og hörkuna sem einkenndi átök
Hitlers og Stalíns eftir að griðasátt-
máli þeirra varð að engu og við tóku
fyrirmæli um að barist skyldi til síð-
asta manns. Uppgjöf jafngilti
dauðadómi. Sama hugarfar ríkti
innan hers Japana:
„Það vakti viðurstyggð hjá her-
mönnum Bandamanna hvernig Jap-
anir voru reiðubúnir til að berjast
upp á líf og dauða frekar en gefast
upp, jafnvel þótt allt væri vonlaust,
ósigurinn vís og ekkert á því að
græða að veita frekari mótspyrnu.
Hermenn Bandaríkjanna og Bret-
lands höfðu alist upp við þá evr-
ópsku sögulegu stríðshefð að þegar
siðmenntaðir heiðursmenn stæðu
frammi fyrir augljósum ósigri væri
sjálfsagt að gefast upp til að fyrir-
byggja tilgangslausar blóðsúthell-
ingar.“ (532)
Hugleiðingar af þessu tagi eða
stuttir palladómar um hershöfð-
ingja og stjórnmálamenn birtast af
og til í textanum. Í lokakafla hennar
dregur Max Hastings ályktanir sín-
ar og leggur dóm á menn, málefni
og einstakar hernaðaraðgerðir.
Í upphafi sagði að þýðing Magn-
úsar Þórs Hafsteinssonar væri
stórvirki. Það eitt að taka sér fyrir
hendur að íslenska texta um hernað
krefst nokkurs áræðis vegna þess
hve þar er oft um framandi við-
fangsefni tungu herlausrar þjóðar
að ræða. Magnús Þór leysir þennan
vanda á fumlausan hátt. Textinn er
fjölbreyttur vegna þess hve víða er
leitað fanga: í ræðum, bréfum, vís-
um og ljóðum. Blæbrigði skila sér
en þar ræður að sjálfsögðu smekk-
ur. Ræður Churchills þegar hann
talar til bresku þjóðarinnar verða
hátíðlegar í íslenska textanum og ef
til vill of fjarlægar almennum borg-
urum. Hér er því miður viðtekið að
borgir eða lönd tali saman, Moskva
og Lundúnir, Frakkland og Bret-
land í stað ráðamanna í Moskvu og
Lundúnum eða Frakka og Breta.
Þegar mikið er um dagsetningar er
gott að setja ártöl aftan við þær, til
glöggvunar fyrir lesandann.
Bókin Vítislogar segir ekki að-
eins sögu síðari heimsstyrjald-
arinnar heldur auðveldar hún einn-
ig skilning á sögunni sem síðan
hefur mótað heimsmynd okkar.
Þarna er lagður grunnur að henni
með upplausn nýlenduvelda,
spennu milli þjóða á Kyrrahafs-
svæðinu og rússneska sársaukanum
sem nú brýst fram 30 árum eftir
hrun Sovétríkjanna yfir því hve
rússneskt heimsveldi má sín lítils.
Þeir sem íhuga nú hernað á sléttum
Úkraínu ættu að rifja upp blóðbaðið
sem þar varð í átökum Hitlers og
Stalíns og láta sér það að kenningu
verða.
Stórvirki um heimsstríð
Ljósmynd/U.S. Coastguard
Styrjöld Mynd sem sýnir hvar bandamenn hafa náð Omaha-ströndinni á
Normandí á sitt vald í júní 1944. Rýnir segir sögu Hastings um styrjöldina
vera „stórvirki“ enda höfundur „með yfirburðaþekkingu á hernaðarsögu.“
Sagnfræði
Vítislogar – heimur í stríði 1939-1945
bbbbb
Eftir Max Hastings.
Magnús Þór Hafsteinsson þýddi.
Innbundin, 880 bls., myndir og kort.
Ugla útgáfa, Reykjavík 2021.
BJÖRN BJARNASON
BÆKUR
Max Hastings