Víkurfréttir - 08.12.2021, Blaðsíða 16
Baráttan fyrir íslenskri tungu
Sögufélag gefur út bókina
Þrautseigja og mikilvægi ís-
lenskrar tungu og í tilkynn-
ingu frá því segir um bókina:
Þar er fjallað um hugmyndir
manna um að leggja niður ís-
lensku á 18. og 19. öld, baráttu
fyrir íslenskri tungu og þraut-
seigju hennar gagnvart erlendum
áhrifum. Þessi saga er síðan
spegluð við samtímann, þar sem
íslenskunni steðjar ef til vill ógn af
enskunni.
Um bókina:
Árið 1771 skrifaði rektor Skálholts-
skóla bréf til danskra yfirvalda þar
sem hann lagði til að íslenska yrði
lögð niður. Íslendingar skyldu taka
upp dönsku, tungumál herraþjóð-
arinnar. Íslenskir mennta- og emb-
ættismenn notuðu mest dönsku
en alþýðan notaði nær eingöngu
íslensku. Rektor vildi meina að
íslenskan væri ekki aðeins orðin
gagnslaus heldur beinlínis skaðleg
ímynd þjóðarinnar.
Hvað gerði það að verkum að
framtíð íslensk unnar var tryggð
þrátt fyrir ýmsar hindranir? Hér
koma við sögu íslenskir málhreins-
unarmenn og „baráttumenn“ ís-
lenskunnar en einnig danskir
áhugamenn um íslensku – nor-
rænuna fornu – og handritin sem
geyma sögu Norðurlanda.
Kristjana Vigdís Ingvadóttir,
sagnfræðingur, fjallar hér um
„dönsk áhrif“ á Íslandi á átjándu
og nítjándu öld en einnig um mikil-
vægi íslensku frá siðaskiptum.
Hvaða áhrif hafði það á íslenskt
samfélag og tungu að vera undir
stjórn Dana?
Hér er í fyrsta skipti rannsökuð
tungumálanotkun á Íslandi á
markvissan hátt með því að rýna
í bréfaskipti amtmanna við aðra
embættis menn, stjórnvöld og al-
menning. Þannig fæst skýr mynd
af tungumálanotkun Íslendinga á
átjándu og nítjándu öld.
En baráttunni fyrir íslenskunni
er hvergi nærri lokið. Aðrar ógnir
steðja að á tuttugustu og fyrstu
öld og þrautseigju þarf enn ef ís-
lenskan á að lifa af.
Þrautseigja og mikilvægi
íslenskrar tungu: Um notkun
dönsku og erlend áhrif á Íslandi
– er ný bók eftir Keflvíkinginn
Kristjönu Vigdísi Ingvadóttur
„Ég hef haft áhuga á því að
skoða söguna og reyna að
skilja hvers vegna hlutirnir
eru eins og þeir eru í dag allt
frá því ég var í skemmtilegum
sögutímum í Fjölbrautaskóla
Suðurnesja,“ segir Kristjana
Vigdís Ingvadóttir, skjala-
vörður hjá Þjóðskjalasafni
Íslands en eftir hana er nú
komið út sagnfræðiritið
Þrautseigja og mikilvægi ís-
lenskrar tungu: Um notkun
dönsku og erlend áhrif á Ís-
landi.Kristjana þurfti að sýna
mikla þrautseigju við bókar-
skrifin sem húnn vann með
80% starfi hjá Þjóðskjala-
safninu. Við spurðum hana
hvað hafi komið til að hún
skrifaði bókina og forvitnuð-
umst líka aðeins um hana.
Keflvíkingur í Njarðvík
„Ég er ég 28 ára gömul, fædd og
uppalin í Reykjanesbæ, í raun Kefl-
víkingur sem bjó í Njarðvík. Ég gekk
í Holtaskóla og svo Fjölbrautaskóla
Suðurnesja en ég útskrifaðist þaðan
af Félagsfræðibraut. Ég fór sem
skiptinemi til Ítalíu árið 2010 og
uppgötvaði í raun þar áhuga minn á
sögunni. Þegar heim var komið fór ég
aftur í FS og skipti alveg um stefnu
– ég hafði nefnilega verið skráð á
náttúrufræðibraut og vissi ekkert
hvað ég vildi gera í lífinu. Eftir árið á
Ítalíu færði ég mig því yfir um braut
og reyndi að komast í sem flesta
söguáfanga sem ég gat í skólanum.
Ég var þá svo heppin að fá að sitja
sögutíma hjá Guðjóni S. Björgvins-
syni það árið en hann var einstak-
lega góður í að gera efnið áhugavert
og skemmtilegt.“
Hvað var hvatning til að fara í þessi
skrif?
„Í raun byrjar þetta allt á þeirri
einföldu pælingu hvers vegna við
tölum ekki dönsku hér á Íslandi í
stað íslensku. Þegar ég fór í náms-
ferð til Edinborgar vildi svo til að ég
fór að skoða notkun gelísku og ensku
þar og komst að því að gelískan var
bókstaflega barin niður og Skotum
gert að tala og nota ensku. Ég fór því
að velta fyrir mér hvers vegna okkur
var ekki gert að nota dönsku meira
þar sem við vorum undir stjórn
Danakonungs. Fljótlega heyrði ég
svo af bréfi Bjarna Jónssonar rektors
í Skálholtsskóla frá 1771 þar sem
hann leggur það til að Íslendingar
taki upp dönsku í stað íslensku og
sagði íslenskuna jafnvel orðna skað-
lega okkur. Þetta vakti óneitanlega
áhuga minn svo ég ákvað að ég
skyldi skoða betur tungumálanotkun
á þessum tíma. Ég velti fyrir mér
hvaða áhrif það hafði á samfélagið
á Íslandi að vera undir stjórn Dana
og til dæmis hvort það hafi verið
svo mikið um dönskunotkun að það
hefði verið auðvelt að skipta alfarið
yfir í dönsku eins og Bjarni lagði
til - var þetta hugmynd sem margir
studdu eða var hún bara komin frá
Bjarna sjálfum? Þá er nokkuð aug-
ljóst að þessari hugmynd var ekki
hrint í framkvæmd svo mig langaði
til þess að skoða líka hvað olli því
að íslenskan „sigraði“ – hvers vegna
tölum við íslensku í dag?“
Núna enskuslettur
Bókin byggir á BA ritgerð minni í
sagnfræði við Háskóla Íslands sem
Kristjana sótti um að gefa út sem
smárit hjá Sögufélagi en varð svo að
veglegri bók.
„Þá ætlaði ég að bæta aðeins við
umfjöllun um stöðu tungumálanna
á 19. öld og svo langaði mig endilega
að hafa í lokin smá kafla um ensk-
unotkun í dag. Ástæðan er sú að
þegar ég var að skoða „dönsk áhrif“
á 18. og 19. öld fannst mér margt
minna á umræðuna um enskuslettur
og enskunotkun á Íslandi í dag. Í þá
daga var kvartað undan dönsku-
slettum en í dag kvartað undan
enskuslettum. Það er þó margt sem
skilur þessa tíma að en mér fannst
gaman að spá aðeins í þessu því það
sem mér finnst nokkuð augljóst er
að íslenskan er virt og hún lifir áfram
þrátt fyrir að það steðji að henni ein-
hverjar ógnir.
Í grunninn er bókin svo rannsókn
á tungumálanotkun innan stjórn-
sýslunnar á Íslandi á 18. og 19. öld
en þar kemur skjalavörðurinn í mér
sterkt fram þar sem ég rannsaka
bréfaskipti innan stjórnsýslunnar á
þessum tíma. Markmiðið með þeirri
rannsókn var í raun bara að sjá svart
á hvítu hversu mikið hafi verið um
íslenskunotkun og hversu mikið
menn notuðu dönsku.“
Hvernig gengu svo skrifin?
„Skrifin gengu ágætlega bara. Ég
hafði auðvitað BA rannsóknina til
að byggja á en fór í þó nokkuð mikla
rannsóknarvinnu til þess að bæta
við efnið. Ég hef verið í nær 2 ár að
vinna að útgáfu bókarinnar en ég
ákvað að gera þetta með 80% vinnu
á Þjóðskjalasafninu svo nær öll kvöld
og helgar hafa farið í bókina síðustu
misserin. Ég vissi í raun ekkert hvað
ég var að fara út í enda ekki með
mikla reynslu af bókarskrifum og
rannsóknum svona nýskriðin úr BA
náminu en þetta ferli hefur verið
mjög lærdómsríkt - og stærsta lexían
líklega sú að það er ekki sniðugt að
skrifa bók í hjáverkum með 80%
vinnu! En þetta hafðist - og líklega
hjálpaði það eitthvað að ég var
ekkert að missa af miklu þegar ég
var að vinna enda samkomubönn og
takmarkanir eitthvað sem einkenndi
þennan tíma líka að miklu leyti.“
Viltu segja okkur frá helstu niður-
stöðum?
„Eins og titillinn á bókinni gefur
til kynna er niðurstaðan að stærstu
leyti sú að bæði Íslendingar og Danir
lögðu frekar áherslu á að rækta og
þróa áfram íslensku í stað þess að
danskan tæki hér yfir. Dönsk áhrif
hér á landi þar til á 19. öld voru ekki
svo mikil ef litið er til þess að þau var
helst að finna meðal yfirstéttarinnar
– elítunnar. Þeir sem kunnu dönsku á
Íslandi voru þeir sem höfðu tækifæri
til þess að mennta sig og flytja til
Kaupmannahafnar í skóla. Þeir komu
svo heim og notuðu dönsku ef þeir
þurftu í vinnunni sem embættis-
menn en sumir notuðu dönsku líka
utan hennar – t.d. var fyrsta íslenska
tímaritið gefið út á dönsku. Það voru
svo einhverjir danskir menn starf-
andi hér, sem embættismenn og
kaupmenn sem dæmi, og þeir höfðu
einhver áhrif – en ekki þannig að það
hefði t.d. verið auðvelt fyrir alla að
skipta bara yfir í dönsku. Almenn-
ingur hafði þá nær enga þekkingu í
dönsku en það sem er mjög áberandi
á Íslandi miðað við t.d. önnur lönd
innan Danska konungsríkisins er
að á Íslandi var það viðurkennt að
Íslendingar notuðu móðurmál sitt.
Þetta hafi Danir sjálfir lagt áherslu
á nota bene. Engar reglugerðir voru
t.d. settar um það að almenningi
skyldi kennd danska á 18. öld en sem
dæmi má nefna að á sama tíma var
miklu meira um dönsku í Færeyjum.
Börðust fyrir íslenskunni
„Ljóst er að á 18. öld voru fleiri en
Bjarni Jónsson rektor að hugsa um
þá hugmynd að taka upp dönsku í
stað íslensku en Eggert Ólafsson
talar t.d. um hana (og er ekki
hrifinn). Þá birtist sem dæmi grein
Áhuginn kviknaði
í skemmtilegum
sögutímum
í Fjölbraut
á dönsku í fyrsta íslenska tímaritinu
(sem hét Islandske Maaneds-Ti-
dender) og Magnús Ketilsson sýslu-
maður gaf út, árið 1771 þar sem hann
fjallar um þessa hugmynd og biður
þess að hún verði ekki að veruleika.
Árið 1837 fjallaði Konráð Gíslason
Fjölnismaður svo um þessa hug-
mynd um afnám íslenskunnar og var
lítt hrifinn, en þar er e.t.v. of vægt til
orða tekið. Konráð talaði um að þeir
sem notuðu dönsku svo mikið, t.d. í
störfum sínum en einnig utan þeirra,
væru jafnvel bara þjóðleysingjar eða
hið minnsta þjóðblendingar. Með
það í huga er óhætt að segja að á 19.
öld hafi viðhorf til dönskunotkunar
á Íslandi (þá helst innan stjórn-
sýslunnar) gjörbreyst en gagnrýni á
dönskunotkun varð einnig mun há-
værari. Í ræðu sinni frá 1837 sagði
Konráð þá sem betur fer dauða sem
hefðu viljað meiri dönsku á 18. öld og
svo þekkjum við líklega flest restina
af sögunni; Jón Sigurðsson, Konráð
og fleiri börðust fyrir því að íslensku
skyldi nota í öllum embættisgjörðum
á Íslandi og íslenskan varð að ein-
hverskonar vopni í sjálfstæðisbarátt-
unni – því hún var svo mikils virði
(fyrir okkur en líka Dani!). Við vitum
svo hvernig sjálfstæðisbaráttan fór
og hvaða tungumál við tölum í dag.
Má þó bæta við að á 19. öld var eins
og það bættist í dönsku notkun
embættismanna á Íslandi, en það
er það sem rannsókn mín sýnir – og
ég hugsa að það sé þá að miklu leyti
vegna aukinna tengsla og samskipta
við dönsk stjórnvöld á fyrri hluta 19.
aldar.“
Kristjana segir að um miðja 19. öld
hafi aftur orðið gjörbreyting á tungu-
málanotkun innan stjórnsýslunnar
og íslenskan virðist taka yfir allt.
„Síðan þá hefur það verið nokkuð
skýrt að íslensku eigi að nota innan
stjórnsýslunnar á Íslandi en í sam-
skiptum við önnur lönd er þó viður-
kennt að það megi nota önnur
tungumál, annars myndum við ein-
angrast nokkuð mikið hér á þessari
litlu (stórustu) eyju. Á 18. og 19. öld
var það danskan sem helst var notuð
til þessa en nú er það helst enska.
Það sem við þurfum því að passa er
að viðhalda íslenskunni og hafa ís-
lensku í forgrunni hér á landi á sama
tíma og við fögnum fjölmenningunni
og þeim tengslum sem við eigum við
þá sem ekki eru íslenskumælandi,“
segir Kristjana Vigdís.
„Ég vissi í raun ekkert hvað ég var að
fara út í enda ekki með mikla reynslu af
bókarskrifum og rannsóknum svona nýskriðin
úr BA náminu en þetta ferli hefur verið mjög
lærdómsríkt - og stærsta lexían líklega sú að
það er ekki sniðugt að skrifa bók í hjáverkum
með 80% vinnu!“
Páll Ketilsson
pket@vf.is
16 // vÍkurFrÉttir á suðurNesJuM Í 40 ár