Bibliotheca Arnamagnæana - 01.10.2003, Side 114
112
Middelnedertyske låneord
klæder, alterets genstande m.m. Indimellem støder man dog på ord for
verdslige eller halvverdslige ting, såsom panna og spegill. Også typisk
verdslige ord som ikke har noget specielt med kirken at gøre, kan i de
her undersøgte tekster være belagt alene i måldagar, fx pappirr (ellers
kun i et brev på norsk, udstedt i EyjafjorSur 1423), hvilket viser at det
ikke er muligt at skære alle ord i måldagar over én kam.
Det er svært at datere mange af de kirkelige låneord, og selvom man-
ge af dem først forekommer i måldagar fra 1300-tallet, så er de utvivl-
somt ofte meget ældre i islandsk, visse sågar fra 1000-tallet. De ord der
forekommer i Den islandske Homiliebog (Homfsl, c. 1200) og andre
gamle tekster er bevislig ganske gamle, men for mange ord gælder det at
man kun kan bruge indirekte argumenter for høj alder, fx hvis ordene må
have været centrale allerede i kirkens ældste ordforråd hvilket kan gæl-
de fx for bikarr (ældste belæg i diplomerne fra 1396), breférr (sent
1300-tal) og karma (1332). Nogle få ord kan dateres ved hjælp af kirke-
historien; fx begyndte man ikke at bruge såkaldte kyssetavler i messen i
udlandet før omkr. 1250 (i England), så de ord som bruges om disse ting
i islandsk (paxspjald, paxblad) kan ikke være ældre - de forekommer i
øvrigt ikke i måldagar før tidligt i 1300-tallet (paxspjald DI 2:361,
1307).
En stor del af låneordene i måldagar kan føres tilbage til latin eller
græsk. Meget ofte forekommer samme ord i andre nordiske sprog, men
eftersom direkte paralleller til de islandske måldagar ikke eksisterer, ser
det dog undertiden ud som om en del fremmede ord af denne slags er æl-
dre i islandsk end fx i norsk. Formodentlig er det i virkeligheden sjæl-
dent tilfældet.116 De fleste af ordene forekommer også i oldsaksisk og
middelnedertysk, old- og middelhøjtysk og old- og middelengelsk. Dis-
se sprog nævnes ofte i etymologiske ordbøger som sandsynlige mellem-
led mellem islandsk (eller nordisk) og latin hvilket sikkert ofte er rigtigt,
især hvad gælder de ældste af ordene, eftersom den ældste kristne
116 Det gælder også for nogle ord der snarere tilhører de egentlige diplomer. Fx er det æld-
ste belæg på vb. byta i islandsk fra omkr. 1346 mens ordet først er belagt i norsk 1370, i
svensk 1402 og i dansk først 1550. Vb. bruka, som forekommer i norsk 1364, islandsk
1398 (se dog anmærkning ved ordet nedenfor) og i svensk 1402, er først belagt i dansk
1458 (jf. Seip 1919:114 og for Sveriges del Sdw.). Klokr forekommer i et af de ældste is-
landske håndskrifter, AM 673 b 4to fra c. 1200 (Plåcitus drapa), men synes ikke at være
særlig gammelt i dansk, forekommer fx antagelig ikke før i 1400-tallet i bevarede gam-
meldanske tekster (jf. Hyldgaard-Jensen 1992:20).