Bibliotheca Arnamagnæana - 01.10.2003, Page 197
Orddannelse og affikser
195
6.2.6 Præfikset (forleddet) be-/bi-230
I urnordisk har der uden tvivl forekommet et tryksvagt præfiks *bi- sva-
rende til be- i vestgermanske sprog. Dette præfiks er sandsynligvis for-
svundet allerede i fællesnordisk. Det samme skete med andre tryksvage
præfikser (foruden fyr- som dog ikke synes at have været almindeligt i
fællesnordisk). Af præfikset ga- er der fx blot rester tilbage i enkelte ord
i de ældste islandske tekster, fx oisl. glikr ‘lig’ og granni ‘nabo’, som
svarer til got. ga-leiks og ga-razna; dette kan sammenlignes med oisl.
sinni m. ‘følgesvend, kammerat’ hvor præfikset er helt forsvundet, jf.
tilsvarende ord i ældre vestgermansk, got. ga-sinpa, oe. ge-sld og ohty.
gi-sindo. (Se Seip 1934b:29-30; Jon Helgason 1962:181 f.; Wessén
1965:114-115; Baldur Jonsson 1970; Haugen 1976:159, 221,381).
I senmiddelalderen fik de nordiske sprog det forsvundne præfiks *bi-
igen, nu som et lån fra middelnedertysk, be-lbi-. Ord med præfikset fin-
des hverken i de gammeldanske eller fomsvenske lovsamlinger (Kri-
stensen 1906:69; Marquardsen 1908:436; Hq. under be-), men begynder
at vise sig i dansk og svensk før midten af 1300-tallet og i norsk i århun-
dredets sidste fjerdedel (Kristensen 1906:69 ff.; Seip 1934c: 156;
Westergård-Nielsen 1946:lxiv-lxv; Haugen 1976:221; Simensen 1992:
140; SAOB B 526). I 1400-tallet steg antallet af låneord af denne type i
norsk og østnordisk, og præfikset blev snart produktivt i hjemlig ord-
dannelse.231
Fritzners ordbog (F 4) har hen imod 70 forskellige be-/bi-ord og ord-
former fra norske diplomer før 1450, de ældste fra 1300-tallets sidste
del, fx bevisa fra 1376, bevara 1378, betala 1386. Af disse har så godt
som alle varianten be-, men c. 20 kan desuden forekomme med varian-
ten bl-.232
I islandsk begynder ord med dette suffiks at vise sig sent på 1300-tal-
let og omkr. 1400. Blandt de ældste belæg på sådanne ord er et på adj.
beryktadr i en forvaltered fra 1300-tallet i et håndskrift fra c. 1400 (DI
2:509, [c. 1321-1400] > c. 1400) samt vb. bi'haga i en encyklopædisk
tekst i et håndskrift dateret til c. 1400 (Encin736 70). Vb. befala fore-
230 Det middelnedertyske præfiks be- (bi- i fortis) i låneord i islandsk burde nok snarest
omtales som forled eftersom det aldrig har fået status af et produktivt affiks i sproget.
231 Præfiksets produktivitet er dog begrænset i de skandinaviske sprog i dag (jf. Simensen
1992:141; Skautrup 1968:249).
232 Jf. også Hægstad (1902:27, 38) og Simensen (1992).