Bibliotheca Arnamagnæana - 01.10.2003, Blaðsíða 317
Materialet
315
(DN 3:148, 1331), gida. skaktafl, fsv. skaktafl-, < mnty. schåk, schåktafe-
le (L&B)424 < romanske sprog, jf. ital. scacco, ofra. eschac (< pers. såh)
(ÅBM, de Vries, Hq., jf. NÅN u. mat). Alle de registrerede belæg står
sammen med kvotra. - Æ.b.: De ældste belæg på ordet er i sammensæt-
ninger med tafl (F, Cl Vigf), fx skaktafl i OH 442 (hskr. c. 1250-1300).
skammfæra vb. ‘mishandle’ (2): hefde [...] låted skammfæra på
DI 7:13, 1484 > c. 1750; pa oheyriligu skurdi sem marger goder menn
væri med skammfærder DI 7:498, 1500 > 1600-t., fra en Altingsvedtægt
eller dom om knivsnit m.m. Se også s. 500, en anden version af dom-
men: skammfærdur (skemdr i et hskr. fra c. 1640). Gida. skamfere, fsv.
skamfæra, skamføra,425 oskamfæradher; < mnty. schamferen, schanfe-
ren (ÅBM, NÅN).
Anmærkning: Verbet skammslå ‘mishandle’ er muligvis dannet med
skammfæra som forbillede. Ordets første led kan betragtes som isl.
skomm ‘skam, skændsel’, regelret ikke-omlydt i en stammesammensæt-
ning. Et enkelt belæg er registreret: ad skamslå Einar DI 6:432, 1482 >
c. 1700.
skaptpanna —> panna
skarlak n. ‘en art skarlagenrødt stof (1): konukapa med skarlak
[skarlat afskr. fra c. 1700] DI 6:472, [1483]. Gno. skarlaken (skarlakens
mantul akk. DN 4:290, 1353), gida. skarlaken, fsv. s kar la kam, < mnty.
scharlaken (ÅBM, de Vries, Hq.), en omdannelse af mnty. scharlot
(L&B; scharlåt ÅBM, de Vries) ved tilknytning til mnty. laken (se skar-
lat nedenfor). Ordet er sjældent og relativt ungt, det ældste belæg er nok
et fra den formodentlig norske Klåruss saga, ClarA 9 (islandsk hskr.
c. 1350). Det forekommer også som v.l. til skarlat i ældre håndskrifter,
fx i Sverris saga (scarlat i AM 327 4to, c. 1300, men skarlak i AM 81 a
fol., c. 1450-1475, se Sv 45) og i sammensætningen skarlakskyrtill i
Flateyjarbok (HroFlat 75, OHFlat 273, hskr. c. 1387-1395). - Jf. også
linlak, sparlak.
424 Bag de østnordiske former ligger sandsynligvis en middelnedertysk kortvokalform,
schåck, jf. Seip (1915:50), Hq. (ikke hos L&B).
425 Sdw. har kun ét belæg fra fomsvensk: the samu skamfordho men\ ordets andetled sy-
nes her at være blevet erstattet med det hjemlige fsv./øra (= oisl. færa). Ifølge Hq. (s. 926)
forekommer også skamfæra i fomsvensk, ordformerne skamfara og skamfara i ældre ny-
svensk og skemfera i svenske dialekter.