Fylkir - 01.12.2021, Blaðsíða 20

20 FYLKIR - jólin 2021
°
°
Íslendingar vita meira en margar
aðrar þjóðir um uppruna sinn. Ís-
lendingabók Ara fróða rekur upp-
haf byggðar í landinu og Land-
námabók er eins og fasteignaskrá,
skýrir frá landnámi fyrstu manna
í hverju héraði, jarðamörkum og
ábúendum. Að sönnu hafa margir
efast um sannleiksgildi þessara
heimilda, en þær liggja þó fyrir í
gömlum handritum og eru ein-
stæðar að mörgu leyti. M.a.s. Hæsti-
réttur vísar í dómum sínum um
landamerkjaþrætur til Landnámu,
síðast í dómi sem var kveðinn upp
fyrir tveimur mánuðum.
Manntöl og Jarðabók
Ekki er nóg með þetta. Manntal yfir
alla Íslendinga var tekið 1703, elsta
heildarmanntal í heimi, og var gert
samhliða skráningu jarðabókar yfir
landið allt, þ.e. annarri fasteigna-
skrá. Í Jarðabókinni kemur t.d. fram
að í Vestmannaeyjum er 21 jörð
og eru nöfn þeirra flest kunnug-
leg þeim sem muna aftur fyrir gos,
þ.e. muna Austurbæinn, Kirkjubæ-
ina o.s.frv. Á mörgum jarðanna er
margbýli, t.d. 9 bæir á Vilborgar-
staða-jörðinni. Auk þessa eru talin
16 „húsmannshús“ en íbúar þeirra
stunduðu ekki landbúnað að ráði,
höfðu ekki tún (grasnyt) og lifðu á
fiskveiðum og fiskverkun og áttu
svo vöruskipti við bændur, keyptu
mjólk og kjöt en létu í staðinn t.d.
saltfisk eða skreið (harðfisk).
Jarðabókin, sem var rituð 1702-
1714, hefur verið prentuð og gef-
in út. Sama er að segja um elstu
manntölin, a.m.k. fram til 1845, en
þau eru auk þess aðgengilegt á
vefsíðu Þjóðskjalasafns („stafræn-
ar heimildir“) ásamt yngri mann-
tölum.
Skv. Manntalinu 1703 voru þá 329
íbúar í Vestmanna-
eyjum. Íbúatalan
hefur sennilega
haldist á því róli
öldum saman, um
300-500 manns,
stundum hátt í 700
þegar vel fiskað-
ist. Svo var allt þar
til eftir aldamótin
1900 þegar Vest-
mannaeyjar urðu
eitt mesta upp-
gangspláss lands-
ins eftir að vélvæð-
ing bátaflotans
hófst. Íbúatalan
margfaldaðist, var
mannsaldri síðar
komin á 4. þúsund.
Það þýddi mikið
aðstreymi fólks sem
sló sér niður í Eyj-
um. Flest kom það
af Suðurlandi svo
sem nærri má geta
en einnig frá öðrum landshlutum.
Væri raunar verðugt að rannsaka
betur en gert hefur verið hvaðan
fólkið kom til Vestmannaeyja á
þessu árabili. Þetta þýddi að „Vest-
manneyingar“, gamalgrónir íbúar,
voru eftir þessa umbyltingu í mikl-
um minni hluta íbúanna, aðeins
15-20%.
Elsta byggð
í Vestmannaeyjum
Það er viðtekin söguskoðun að
Vestmannaeyjar hafi byggst seint,
jafnvel ekki fyrr en eftir 900, þar
hafi fyrst verið „veiðistöð“ (segir
Landnáma). Aðeins eins land-
námsmanns í Eyjum er getið í
Landnámu, Herjólfs Bárðarsonar
(líka nefndur Ormur Bárðarson í
einni gerð bókarinnar). Margt í frá-
sögn Landnámu um elstu byggð í
Vestmannaeyjum er ótrúverðugt.
Tvennt má nefna í því sambandi:
Þegar siglt er að Íslandi frá Nor-
egi eða Írlandi er líklegast að skip
komi fyrst að Suðausturlandi.
Hafstraumar liggja vestur með
suðurströnd og því er sennilegt að
marga landnámsmenn hafi borið
vestur með landinu. Skásta brúk-
lega hafnarlagið og hið fyrsta á
þeirri leið er einmitt í Vestmanna-
eyjum. Er ekki sennilegt að fyrstu
landnemar hafi komið þar að og
e.t.v. dokað við til að átta sig á
landinu? Er ekki frekar líklegt að
mönnum hafi þótt akkur í því að
hafa sitt fólk við
þessar útidyr Ís-
lands? Hitt atriðið
er að landkostir eru
góðir í Vestmanna-
eyjum. Að vísu var
ekki mikið undir-
lendi en það var
þó nokkurt fram að
gosinu 1973. Bjarg-
nytjar voru miklar.
En mestu munaði
að í kringum Eyjar
eru ein gjöfulustu
fiskimið við Ísland.
Það var vandalaust
góðum bónda að
búa í Vestmannaeyj-
um, lifa af landinu
og fugla- og sjávar-
fangi.
Sögur herma að
Skálholtsbiskup hafi
eignast Vestmanna-
eyjar um 1050,
þ.e. röskri öld eftir
landnám þar, og þá eftir búsetu
þriggja til fjögurra kynslóða eða
svo. Ástæðan var sú að setja átti
klaustur á Heimaey. Ekkert varð
úr því. En vissulega bendir þessi
frásögn til að ekki hafi verið mann-
margt í Eyjum á þessum tíma og
eignarhald eyjanna ekki verið flók-
ið, e.t.v. aðeins einn eigandi allra
eyja.
Vestmannaeyjar komust svo um
1200 í konungseigu og þannig
stóð fram eftir öldum. Á 13. og 14.
öld er talið að Norðmenn, Björg-
vinjarmenn, hafi annast siglingar
til landsins og líkalega þá með
viðkomu í Vestmannaeyjum. En
þegar eyjarnar komust í konungs-
eigu og konungsvaldið efldist er
sennilegt að veruleg útgerð hefjist
í Eyjum í því skyni að afla konungi
tekna af auðlindum þar í kring.
Það var mest skreið, lýsi og aðrar
fiskafurðir sem út voru fluttar.
Hvað gátu margir búið
í Vestmannaeyjum?
Spyrja má hve marga íbúa Vest-
mannaeyjar gátu borið fyrr á öld-
um. Ef hliðsjón er höfð af jarða-
skipan á seinni tímum, með 48
jörðum og jarðarpörtum (hjáleig-
um) og miðað við að u.þ.b. 6
manns hafi búið á hverju býli,
gætu íbúar hafa verið um 300 og
sennilega er það hámark þess sem
jarðarnytjar gátu borið. En þess
utan voru áðurnefndar þurrabúðir
(tómthús) við höfnina og verslun-
arstaðina. Erfitt er að giska á hve
margar þurrabúðirnar voru á árum
áður í Eyjum, það hefur áreiðan-
lega ráðist af fiskgengd og veð-
urfari hverju sinni. Ef gera má ráð
fyrir 10 slíkum húsum í meðalári
og um 6 íbúum í hverju gætu um
60 manns hafa framfleytt sér með
þessu móti í Vestmannaeyjum.
Þannig má sjá að íbúatalan 350 í
Vestmannaeyjum á fyrri tímum
er sennileg og styðst við augljós
sjálfstæð rök. Í góðum fiskiárum
hafa íbúar, sem lifðu einvörðungu
á sjávarfangi, verið fleiri og eins
hefur verið í Vestmannaeyjum
Hver er mesti Vestmanneyingurinn?
Hugmynd um nýjan samkvæmisleik
GREINARHÖFUNDUR:
HELGI
BERNÓDUSSON
Mjög fáar og fátæklegar
heimildir eru um búsetu í Eyjum
fyrir 1400, en þá má ráða af
frásögnum að fullbyggt sé
þar, þ.e. komin sú byggð sem
síðar var lengi. Elsta jarðaskrá
(afgjaldaskrá) Vestmannaeyja er
frá 1451 og má af henni sjá að
búið hafi verið á 15-16 bæjum
og margbýlt sums staðar, þ.e.
svipuð byggð og síðar var.
Bæjarnöfn, sem þar má finna,
eru kunnugleg: Höfn, Ofanleiti,
Dalir og Steinstaðir.