Austurglugginn - 16.12.2021, Qupperneq 18

18 Fimmtudagur 16. desember AUSTUR · GLUGGINN
Aðsend grein
Sigfús Sigfússon og Sigfúsarstofa
Sigfús Sigfússon fæddist á
Miðhúsum í Eiðaþinghá árið
1855. Foreldrar hans voru Sigfús
Oddsson frá Skeggjastöðum í
Fellum og Jóhanna Þorsteinsdóttir
frá Mjóanesi, Mikaelssonar sem
var kunnur hagyrðingur, enskur
í aðra ætt. Bróðir Jóhönnu var
Finnur, afi Eysteins ráðherra
og Jakobs prests, Rvík. Móðir
Sigfúsar Oddssonar var Ingunn
Davíðsdóttir úr Hellisfirði, alkunn
fyrir skyggnigáfu sína, kölluð
Ingunn skyggna. Fékk Sigfús snert
af þeirri gáfu.
Sigfús var á barnsaldri þegar faðir
hans lést og var þá tekinn í fóstur
af föðursystur sinni, Guðrúnu
Oddsdóttur á Skeggjastöðum
og Jóni Ólafssyni syni hennar,
og ólst þar upp til 16 ára aldurs.
Hugur hans hneigðist snemma að
bóklestri, yrkingum og fræðagrúski.
„Þegar ég var unglingur vandist ég
mjög sögum og sögnum og rímum
og fleiri þjóðfræðum. Var ég mjög
notaður til að lesa sögur og enda
kveða rímur,“ segir hann í formála
Þjóðsagna sinna. Um tvítugt var
hann nokkur ár hjá systur Jóns,
Mekkínu Ólafsdóttur á Egilsstöðum
í Fljótsdal sem var fróðleikskona
og líka skyggn. Þar byrjaði hann að
skrásetja skyggnisögur. Þá var hann
ráðinn til Ameríkufarar með Árna
bróður sínum en Bessi Ólafsson,
frændi hans á Birnufelli, bauð þeim
svo gott kaup að þeir hættu við
ferðina. Verður það seint fullþakkað.
Um 1880 var Sigfús byrjaður að
safna þjóðsögum og munnmælum,
sem smám saman varð helsta
viðfangsefni hans. Nokkur næstu
ár var hann í Loðmundarfirði og
felldi þá hug til stúlku í Nesi en
þau náðu ekki saman. Hann var
alla tíð einhleypur og barnlaus, tók
fræðagrúsk fram yfir heimilislíf.
Sigfús var í Möðruvallaskóla
1889-91, þá um 35 ára, fékkst
síðan við barnakennslu á vetrum en
vinnumennsku á sumrum og átti
um tíma nokkrar kindur og hest.
Jafnframt vann hann skipulega
að söfnun þjóðsagna um Hérað
og Austfirði. Hann dvaldi oft á
Eyvindará og kenndi sig við þann
bæ.
Útgáfur þjóðsagnanna
Um 1900 var safn hans orðið 16
þéttskrifaðar bækur. Árið 1906 gerði
hann fyrstu tilraun til útgáfu á því.
Ætlaði Oddur Björnsson á Akureyri
að gefa það út en það rann út í
sandinn eins og næstu tvær atrennur
í Reykjavík (Ísafoldarprentsmiðja
1912, Benedikt S. Þórarinsson 1916),
þótt ýmsir landskunnir fræðimenn
og rithöfundar mæltu með útgáfu og
reyndu að styðja hann. Strandaði það
jafnan á stærð safnsins.
Árið 1914 hóf Sigfús að afrita
það til að tryggja varðveislu þess.
Árið 1916 missti hann sjón á öðru
auga í snjóbyl á Fjarðarheiði og lá
nærri að hitt færi eins. Árið 1917
sótti hann styrk til Alþingis „til að
fullgera þjóðfræðasöfnun mína og
búa sem bezt úr garði“. Það mun
ekki hafa borið árangur. Til að liðka
fyrir útgáfu fór hann 1920-21 um
allt Austurland og safnaði 1400
áskrifendum.
Haustið 1921 settist Sigfús að á
Seyðisfirði og vann að endurritun
safnsins og útgáfu. Þar voru fyrstu
þrjú bindin gefin út 1922-25, fyrir
atbeina Benedikts Jónassonar
frá Eiðum. Árið 1928 fékk hann
heimsókn Thorlev Hanas, prófessors
frá Bergen, sem hafði kynnst
verkum hans. Um 1930 fór hann
til dvalar á Elliheimilið Grund í
Reykjavík og var þar til dauðadags
6. ágúst 1935. Árið 1932 var Sigfús
kjörinn heiðursfélagi Hins íslenska
bókmenntafélags.
Tilviljun réði því að Sigfús komst
í kynni við Þorvald Bjarnason
kaupmann í Hafnarfirði. Þorvaldur
gaf út 4. bindi sagnanna 1931 og
hluta 10. bindis 1933. Afgangur
safnsins, 5.-16. bindi (hefti), kom
á prent hjá Víkingsútgáfunni,
Reykjavík 1945-1958, sem Ragnar
Jónsson í Smára stóð fyrir. Hafði
útgáfan þá tekið 36 ár. Áætlað var að
gefa út aukabindi með nafnaskrám,
sem höfundur þessa pistils vann
1958-59, en það fórst fyrir og
handritið týndist.
Önnur og vandaðri útgáfa í 11
bindum (4640 bls.) kom út hjá
forlaginu Þjóðsögu á árunum
1982-93. Óskar Halldórsson frá
Kóreksstaðagerði ritstýrði fyrri hluta
hennar, Grímur M. Helgason frá
Seyðisfirði og Helgi sonur hans síðari
hluta. Eiríkur frá Dagverðargerði
útbjó nafnaskrár og Jón Hnefill frá
Vaðbrekku samdi æviágrip. Eftir
Sigfús liggja tvö kver með með
eigin dulrænni reynslu, Dulsýnir
I-II (1915, 1930) og tvö kvæðakver,
Kappaslagur (1926) og Glámsrímur
(1930). Sigfús var lipurt ljóðskáld og
liggur eftir hann mikið kvæðasafn.
Allmörg kvæða hans birtust í blöðum
og tímaritum, einkum erfikvæði, sem
hann orti fjölmörg.
Grundvallarrit um sögu
Austurlands
Þjóðsagnasafn hans, Íslenskar
þjóðsögur og sagnir, er hið annað
stærsta sinnar tegundar á Íslandi, og
líklega hið stærsta sem einn maður
hefur safnað yfir höfuð. Það er
grundvallarrit um sögu Austurlands
á 18.-19. öld, ótrúlegt eljuverk
manns sem alltaf þurfti að strita fyrir
daglegu brauði og húsnæði. Auk
þess eru nokkur óprentuð handrit
í Landsbókasafni, þar á meðal
kvæðabók og sjálfsævisaga. Sigfús
var góður sögumaður og tamdi
sér sérstakan sögustíl er sumum
þótti nokkuð fornlegur. Hann var
sérkennilegur í háttum og til eru
margar sagnir af uppátækjum hans.
Sigfús var jarðsettur í Hólavalla-
garði, Reykjavík. Stuðlasteinn er á
leiði hans, áletraður: „Sigfús Sigfússon
þjóðsagnafræðingur“. Vangamynd af
Sigfúsi úr eir, eftir Ríkarð Jónsson,
er í Héraðsskjalasafni, en þeir voru
vel kunnugir. Sigfúsi var reistur
minnisvarði 1985 við þjóðveginn
hjá Miðhúsum, fæðingarstað hans,
er það stuðladrangur með áfestri
vangamynd Ríkarðs. Til er mynd
af Sigfúsi við skriftir á Seyðisfirði,
sem Vigfús Sigurðsson frændi hans
tók, skýrð upp og gefin út á póstkorti
af Héraðsskjalasafni, Egilsstöðum
1979.
Þann 12. okt. 2007 var haldið
„Sigfúsarþing“ á Eiðum, þar sem
ýmsir fræðimenn af Austurlandi og
úr Reykjavík héldu erindi um hann
og verk hans. Þar kom fram tillaga
um stofnun „Sigfúsarstofu“, er send
var ýmsum aðilum til kynningar.
Á 160 ára afmæli Sigfúsar 2015
var sett upp sýning í Safnahúsinu
á Egilsstöðum á 8 veggspjöldum,
þar sem rakin er ævi hans og starf í
máli og myndum, svo og útgáfusaga
þjóðsagnanna. Aðalhönnuður var
Bára Stefánsdóttir, skjalavörður.
Spjöldin eru í Héraðsskjalasafni.
Sigfúsarstofa – Miðstöð
fræða og sögu á
Austurlandi
Sigfúsarstofa var sett á stofn á
Egilsstöðum haustið 2020, fyrir
forgöngu Stefáns Boga Sveinssonar,
þáverandi forseta sveitarstjórnar
Héraðs. „Tilgangur hennar er að
halda utan um æviverk Sigfúsar
Sigfús Sigfússon. Mynd: Vigfús Sigurðsson