Feykir - 06.04.2022, Side 19

14/2022 19
Nú skal ofinn áfram þráðurinn frá
síðustu grein þar sem fjallað var um
stofnun fyrsta hrossaræktarfélagsins
og hugmyndina að baki þess sem
byggist á Norður-Evrópska eða
Skandinavíska ræktunarmódelinu
sem er við lýði enn í dag og er í raun
grunnurinn að sameiginlegu skýrslu-
haldi og útreikningi á kynbótamati.
Þó staða hrossaræktarfélaganna hafi
gerbreyst frá því er var.
Hrossaræktarfélögin og
hrossaræktarsamböndin
Í beinu framhaldi af stofnun fyrsta
hrossaræktarfélagsins, árið 1904 eins
og fram hefur komið, voru þau stofnuð
hvert af öðru á næstu árum. Annað
félagið var Hrossaræktarfélag Fljóts-
dalshéraðs, stofnað árið 1907, síðan
voru stofnuð fjögur félög í Árnessýslu
(í Hrunamanna-, Gnúpverja-, Hraun-
gerðis- og Ölfushreppi), eitt í
Rangárþingi (Hrossaræktarfélagið Atli
í Ásahreppi) og í Vestur-Eyjafjalla-
hreppi. Fyrsta félagið á Norðurlandi,
Hrossaræktarfélag Rípurhrepps í
Skagafirði, var stofnað 1919 og fleiri
bættust svo fljótlega við. Hið fyrsta á
Vesturlandi var Hrossaræktarfélag
Reykholtshrepps og var það stofnað
1924. Forskrift að lögum fyrir
hrossaræktarfélög voru fyrst birt í
Búnaðarritinu 1916 og var samin af
Sigurði Sigurðssyni ráðunaut (1864-
1926) sem sinnti bæði nautgripa og
hrossarækt hjá Búnaðarfélagi Íslands
frá andláti Ingimundar Guðmunds-
sonar árið 1912, en Sigurður hafði verið
ráðunautur hjá Búnaðarfélagi Suður-
amtsins fyrir stofnun Búnaðarfélags
Íslands en það var árið 1899 og síðan
frá 1900 til dauðadags hjá BÍ. Theodór
Arnbjörnsson hóf störf sem sauðfjár-
ræktarráðunautur ásamt því að taka við
hrossaræktinni árið 1920 en eftir 1927
sinnti hann hrossaræktinni eingöngu.
Þegar Theodór hóf störf voru hrossa-
ræktarfélögin tíu en voru orðin 44 árið
1930. Í fyrrnefndri forskrift var svo sagt
um tilgang félaganna: „að bæta hrossa-
kynið hjá félagsmönnum þannig, að
hrossin verði stór, hraust, fallega vaxin,
einlit, með föstu arfgengi.“ (Land-
búnaðarsaga Íslands, 3. bindi, Jónas
Jónsson, Skrudda 2013, bls. 242). Í
tilvitnuninni hér á undan vekja nokkur
atriði athygli. Þannig er áhersla á að
hrossin verði stór, hraust og vel byggð;
hvað fyrsta atriðið varðar sést að það
komst snemma á dagskrá en sóttist
ekki vel lengi framan af en þeim mun
betur nú seinni áratugina, þannig að
segja má að til lýta smávaxin hross
heyri orðið til undantekninga, það sést
og að áhersla á hraustleika hrossanna
HESTAR OG MENN | palli@feykir.is
Kristinn Hugason forstöðumaður Söguseturs íslenska hestsins
Saga hrossaræktar – félagskerfið, önnur grein
Kunnur hestur í eigu hrossaræktarsambands og notaður á vegum sambandanna víða um land: Gáski
frá Hofsstöðum í Hálsasveit í Borgarfirði (IS1973135980), fæddur Kristfríði Björnsdóttur. Sýndur á
héraðssýningu 1977, aðaleink. 7,75 og á LM78 á Skógarhólum, aðaleink. 8,32. Hesturinn var seldur
Hrossaræktarsambandi Suðurlands árið 1980. Í WF eru skráð 654 afkvæmi hestsins og 169 þeirra með
fullnaðardóm. Myndin er tekin á Skógarhólum árið 1978, knapi: Gísli Höskuldsson.
MYND ÚR SAFNI SÍH, LJM.: EINAR E. GÍSLASON
um áratugaskeið en hins vegar hvarf
sú áhersla sem upphaflega var inni hjá
hrossaræktarfélögunum, að samþætta
ræktunarstarf félagsmanna þess í stað
varð sá skilningur ráðandi að
markmiðssetningin – kynbóta-
markmiðið - birtist í megin atriðum í
gegnum niðurstöður kynbótasýninga
og eftir 1990 í skilgreindum stigunar-
kvarða, sjá Kynbótadómar og sýningar
/ Studhorse Judging and Studshows /
Zuchtpferdebeurteilung und Körungen,
ritstj. Kristinn Hugason, BÍ 1992.
Jafnframt varð almennt viðurkennt að
endanlegt forsvar var hvers ræktanda
fyrir sig; þeir settu sér, sitt eigið
ræktunarmarkmið, enda var lögð
áhersla á hjá stærstu samböndunum
sem áttu flesta hestana að hafa fjölþætt
úrval til að bjóða upp á, auk leiguhesta
en vitaskuld var alltaf töluvert af
hestum í einkaeigu, þó að fjöldin væri
ekki í líkingu við það sem nú er. Á
þessum tíma, þ.e. síðustu áratugum
nýliðinnar aldar, var og blómatími
sameignarfélaga um stóðhesta.
Notkun þeirra hesta var mest hjá
eigendunum sjálfum, þó útleiga hafi
þekkst, má því segja að þetta form hafi
stuðlað að ákveðinni einsleitni hjá
þeim aðilum sem í hlut áttu. Drjúgur
þáttur í starfi hrossaræktarsam-
bandanna var og söfnun og skil á
folaldaskýrslum oft í samstarfi við
viðkomandi búnaðarsambönd og
aðkoma að sýningahaldi en þar komu
búnaðarsamböndin mjög að málum
en megin ábyrgð á þessum þáttum,
þ.e. folaldaskýrsluhaldinu og sýning-
unum, var í höndum hrossaræktar-
ráðunauts BÍ.
Folaldaskýrsluhald BÍ, þ.e. skrán-
ing folalda og afdrifa þeirra, hófst árið
1954 og stóð yfir til 1990, þegar
allsherjarskráning hrossastofnsins var
gerð og tölvuvætt skýrsluhald var
tekið upp samfara upptöku fæðingar-
númerakerfisins (1987). Mikilvægar
upplýsingar um frjósemi o.þ.h. þætti
söfnuðust með folaldaskýrsluhaldinu
auk þess sem búfjárræktarstyrkir úr
ríkissjóði voru greiddir út til hrossa-
ræktarsambandanna á grundvelli
þess.
Niðurlagsorð
Í næstu grein verður framhaldið
umfjöllun um þróun félagskerfis
hrossaræktarinnar og athyglinni þá
beint að öðrum félögum innan
hrossaræktarinnar.
Kristinn Hugason
forstöðumaður Söguseturs íslenska
hestsins.
komst snemma á dagskrá og hvað
sköpulagið varðar hefur það verið á
stöðugri uppleið. Áherslan á að hrossin
séu einlit var næsta örugglega komið
erlendis frá en almennt var þar litið svo
á að litafjölbreytni væri óræktarein-
kenni og lokakrafan sem var orðuð svo;
„með föstu arfgengi“ var krafa um
einsleitni, þ.e. að hrossin væru samstæð
og var hugtakið „kynfesta“ löngum
notað yfir það sem hér er kallað „fast
arfgengi“ en þá var orðið arfgengi
komið með fast skilgreinda merkingu;
hugtakið „kynfesta“ kemur iðulega
fyrir í dómsorðum um afkvæmahópa
um og upp úr miðri síðustu öld.
Ákvæðið um fýsileika hrossanna á
sölumarkaði sem var í lögum fyrsta
félagsins sést ekki lengur en ráðu-
nauturinn sem stóð að þeirri
félagsstofnun, Guðjón Guðmundsson,
hafði mikið inngrip í markaðsmál og
hafði kynnt sér þau sérstaklega erlendis
eins og fyrr hefur verið vikið að í
greinarflokknum.
Fljótlega komu þó upp vandkvæði
að halda öllum þessum félögum
virkum og var brugðist við því með
stofnun hrossaræktarsambanda sem
störfuðu á stærri svæðum en félögin,
sum í heilu landsfjórðungunum, en
félögin mynduðu grunneiningar sam-
bandanna og störfuðu sem deildir
innan sambandanna, einkum þar sem
samböndin voru stofnuð það snemma
að deildirnar höfðu ekki lognast áður
útaf. Fyrsta sambandið var Hrossa-
ræktarsamband Suðurlands, stofnað
1949, á Vesturlandi starfaði lengst
Hrossaræktarsamband Vesturlands,
stofnað 1964, en undanfari þess var
Hrossaræktarsamband Borgarfjarðar
sem stofnað var 1954, á Vesturlandi
starfaði og löngum Hrossaræktar-
samband Dalamanna sem stofnað var
1977. Hrossaræktarsamband Skaga-
fjarðar var stofnað 1955 en var útvíkk-
að 1958 er Hrossaræktarsamband
Norðurlands var stofnað en það var svo
leyst upp 1970 og þá urðu til: Hrossa-
ræktarsamband Skagfirðinga, Hrossa-
ræktarsamband Austur-Húnvetninga
og Hrossaræktarsambandið Haukur
sem starfaði í Eyjafirði og Suður-
Þingeyjarsýslu á árunum 1970 til 1980
en þá var starfið endurskipulagt og
stofnað Hrossaræktarsamband Eyfirð-
inga og Þingeyinga. Hrossaræktar-
samband Vestur-Húnvetninga var
stofnað árið 1979. Á Austurlandi starf-
aði hrossaræktardeild innan Hesta-
mannafélagsins Freyfaxa á Héraði en
árið 1991 var Hrossaræktarsamband
Austurlands stofnað. Í Hornafirði var
samstarf með Hestamannafélaginu
Hornfirðingi og Búnaðarsambandinu
þar en árið 1984 var Hrossaræktar-
samband Austur-Skaftfellinga stofnað.
Hrossaræktarsamböndin störfuðu svo
saman innan Hrossaræktarsambands
Íslands en stjórnun þess var á hendi
hrossaræktarsambandanna hvers fyrir
sig, eitt ár í senn og gekk það á milli
sambandanna sólasinnis um landið og
stóðu viðkomandi sambönd jafnframt
fyrir ársfundi þar sem stjórnir allra
sambandanna komu saman.
Starfsemi
hrossaræktarsambandanna
Meginhlutverk hrossaræktarsamband-
anna var stóðhestahald en samböndin
voru aðaleigandi stóðhesta á Íslandi