Mímir - 01.03.1967, Page 23

sérstaklega mikið þótti liggja við, og töldu
menn að þær gætu ráðið örlögum einstaklinga
og heilla kynþátta. Það er því ekki að undra að
í mjög gömlum sögnum um gátur eiga menn
að bera upp eða ráða gátur með lífið að veði.
Þetta minni hefur svo fylgt gátunum löngu
eftir að menn eru hættir að hafa trú á kynngi-
krafti þeirra.
Ymis ævintýri sem til eru víða um heim,
fjalla um gátur og keppni í gátulist. Eitt þess-
ara ævintýra (Aarne-Thompson 927) hefur ver-
ið talið fyrirmynd Gestumblinda þáttar að
nokkru leyti. Það er algengt í Norður-Evrópu.
Efniskjarni þess er sá að dauðadæmdum manni
er gefinn kostur á að bjarga lífi sínu með því
að bera upp fyrir kóng eða dómara gátu sem
þeir geti ekki ráðið. Hann ber síðan upp gátu
þar sem lýst er sérstökum aðstæðum, og er gát-
an ógetanleg nema menn þekki þessar aðstæð-
ur eða geti gert sér í hugarlund. Oftast fylgir
þessu ævintýri gáta um fuglsunga í stórgrips-
haus: Fugl hefur gert sér hreiður í stórgrips-
haus, og sitja ungar hans þar og syngja. Síðan
er spurt hvaða höfuð syngi með tfu tungum eða
einhvers því líks. Gátur af þessari tegund hafa
fengið nafn af sögninni og verið nefndar „höf-
uðlausnargátur”. Ein af gátum Gestumblinda
lýsir einmitt hreiðri í stórgripshaus. Styrkir það
hugmyndina um tengsl milli þáttarins og þessa
ævintýris. Ekki er þó ástæða til að telja Gesmm-
blinda þátt afbrigði þessa ævintýris. Hann er
miklu sérstæðari en svo, enda hefur höfundur
einnig átt völ fyrirmynda í innlendum bók-
menntum.
I eddukvæðum er algengt að tveir ræðist við,
annar spyrji, en hinn svari. Oftast er um að ræða
goðfræðilegan fróðleik, en margt fleira getur
komið til. Nánustu hliðstæður Gestumblinda
þáttar eru Grímnismál og Vafþrúðnismál. I
báðum þeim kvæðum er Oðinn í dulargervi ein-
mitt önnur aðalpersónan. I Grímnismálum er
þó ekki um að ræða keppni, heldur opinberar
Oðinn þar óspurður margs konar vizku. Niður-
lag kvæðis og þáttar er svipað. Geirröður þekkir
Oðin að lokum, rís upp og ætlar að taka hann
frá eldinum, en það er þá um seinan, og Geir-
röður fellur á sverð sitt og lætur lífið. Þegar
Heiðrekur þekkir Oðin, rís hann einnig upp,
en ætlar að vega hann með sverði sínu. Það er
þessi ofdirfska sem veldur dauða Heiðreks, en
ekki hitt að hann tapar í keppninni.
Mestur er þó skyldleiki Gesmmblinda þáttar
við Vafþrúðnismál. Þar keppir Oðinn um vizku
við ríkan og vitran jötun með lífið að veði, og
má lengi vel ekki á milli sjá. Loks sigrar hann
þá keppni á sama hátt og keppnina við Heiðrek.
Kvæðinu lýkur svona:
„Fjöld eg fór,
fjöld eg freistaðag,
fjöld eg reynda regin;
hvað mælti Oðinn,
áður á bál stigi,
sjálfur í eyra syni?"
„Ey manni það veit,
hvað þú í árdaga
sagðir í eyra syni;
feigum munni
mæltag mína forna stafi
og um ragna rök;
nú eg við Oðin deildag
mína orðspeki;
þú ert æ vísastur vera!"
Hér hefur nú verið sýnt að umgerð gátnanna
er samsett úr ólíkum þáttum. Að öllum svip er
frásögnin þó rammíslenzk og fjarri því að nokk-
ur ævintýrablær sé á henni. Það er hér eins og
víðar í fornum bókmennmm að erlent efni hef-
ur verið tekið og fært í íslenzkan búning, sem
fer því svo vel að hvergi sér misfellu. Agætlega
hefur tekizt að gæða þáttinn dramatískri spennu.
Sjálfur vizkuguðinn keppir við ríkan og vitran
konung, og má lengi ekki á milli sjá. Slíkur
leikur getur þó ekki endað nema á einn veg, og
Oðinn grípur til leyndardómsins sem honum
einum er kunnur. Verður þá konungur að láta
undan. En keppnin hefur gripið hann of sterk-
um tökum. Hann reynir að vinna á Oðni, en þá
eru örlög hans ráðin.
23