Mímir - 01.05.1984, Side 27

Því nær fullkomnuninni sem Steinn er, því
ómanneskjulegri verður hann. í sjöundu bók er
komið eitthvað óhrjálegt og geigvænlegt í far
hans. Diljá er alltaf sannfærð um að bak við
þessi herklæði leynist mannlegt hjarta. Þetta
sést t.d. vel þegar hún heimsækir hann í klaustr-
ið: „En hún kom til hans, lagði hendurnar á
axlir hans, andlitið að bijósti hans og talaði,
eins og hún vildi hvísla að hjarta hans.“ (bls.
497).
Aldrei kemur einhyggja sögunnar betur fram
en þegar Steinn Elliði snýst á sveif með henni.
Það gerist smám saman. Tvennt er það sem
Steinn er veikur fyrir: íslenska náttúran og
Diljá. Eina glætan sem hann sér í sálarstríði
sínu í þriðju bók er að snúa heim í íslenska dal-
inn. Þegar hann ákveður að fara aftur heim til
íslands eru það bláu fjöllin sem toga hann heim
og svo langar hann að hitta æskuvinkonu sína,
Diljá. Og augljóst er að hann heillast bæði af ís-
lenskri náttúru, þjóðerni og menningu, þegar
hann er kominn heim:
“Hann talaði um skyr, flatbrauð, söl, fjallagrös,
þorskhausa og íslenskt þjóðerni. Hann hafði
geingið fjörutíu kílómetra á sex tímum og svar-
aði öllu út í hött, sem við hann var sagt.
— Þegar ég kom upp í Kjós, þá ránkaði ég við
mér. Ég hef geingið í svefni í heilan mannsaldur.
Veruleikurinn er í Kjósinni.“ (bls. 392)
I kjölfar þessarar vakningar lætur hann undan
hinu mannlega í eðli sínu og tekur glaður á
móti Diljá um nótt á Þingvöllum.
Sögumaður lýsir hugsunum Steins daginn eftir
á þennan hátt:
Því fór fjarri, að hann fyndi til nokkurs þess,
sem nálgaðist samviskubit; þvert á móti var
hann hróðugur í hjarta, fullur af öryggi heil-
brigðs manns, karlmannlegu stolti. Hann hafði
lært að sjá tálsnöruverk Djöfulsins í látbrigðum
kvennanna og álíta ástina til skírlífsins dýrsta af
öllum ástríðum dauðlegs manns. I dag fanst
honum það ekki framar ljótt, sem feður og
mæður allra menskra manna höfðu hafst að frá
upphafi mannkynsins; þvert á móti miklaði
hann manninn fyrir að vera hæfíleik gæddan til
að taka raunverulegan þátt í sköpunardýrð
hinnar lifandi alnáttúru. Tvær manneskjur
mynnast við eilífðardýptir síns eigin dauðleika í
hinni hinstu fórn líkama sinna og sálna, — hver
hefur skrifað fegurra guðspjall en það? (bls.
449).
Þessi einhyggja er sem sagt fólgin í því að mað-
urinn á að lifa í samræmi við náttúruna. Við-
horf þetta er eiginlega óður til sköpunarverks-
ins, ástin er hrein og góð, náttúran fögur og
heilnæm. Ef maðurinn lifir sáttur við eðli sitt og
náttúrlegan tilgang, færir það honum líf, frjó-
semd og blessun. En ef hann afneitar hinu
mannlega í sér, reynir að breyta eðli sínu, endar
það með bölvun, ógæfu og dauða. Sjöundu bók
lýkur með þessum orðum, sem eru kjarninn í
einhyggju söguhöfundar:
Gerðu sáttmála milli holds þíns og anda, þess-
ara vígólmu Einherja, stiltu til friðar milli hjarta
þíns og hugar, hvatalífsins og vitsmunalífsins, og
gjald hverjum sitt. Ekkert er í heiminum hyggi-
legra. Einginn nær dýrlegra takmarki en því að
vera menskur maður, eins og Guð hefur skapað
hann. Ég kasta ham hins yfimáttúrulega
skrímslis og byrja nýtt líf sem menskur maður,
sem hver annar þegn í ríki veruleikans... (bls.
451)
Það er athyglisvert, að Guð er enn með í mynd-
inni. Einhyggja þessi er því ef til vill nær því að
vera gyðing-kristin sköpunartrú en heiðin
frjósemisdýrkun.
Tvisvarertalað um ham í þessari sögu. Þegar
Steinn skriftar í klaustrinu, segir sögumaður að
þá hafi vefarinn mikli frá Kasmír ekki verið
annað framar en brunninn hamur. Líkingin er
auðskilin. Hin sterka tilhneiging hans til að
vera annað og meira en hann er, hefur þarna
orðið að vikja. Þegar hann hefur sofið hjá Diljá,
hugsar hann sjálfur: „Ég kasta hami hins yfir-
náttúrulega skrímslis“ (bls. 451). Ýmsum fræði-
mönnum, bæði Hallberg og Sönderholm, fannst
hér vera kominn rökréttur endir sögunnar, hér
væri hin eðlilega lausn flækjunnar. Það er
vissulega skiljanlegt sjónarmið, því að hér og
aðeins hér ríkir sátt og samlyndi milli beggja
aðalpersóna sögunnar og þess sem segir söguna.
27