Helgarpósturinn - 12.10.1979, Page 6

6
___Föstudagur 12. október 1979 —he/garpásturinrL.
stklod i jxaBCKaFLóönu
Undir kalstjörnu
cc tc'a V
A7A. vy í\tt
/ / v í'/ C V
L^cvt i>t VC'VCY U-
ycVtxcc
„Viö kvöddum heimkynniö viö
Suöurlandsbraut meö engum sér-
stökum söknuöi og fórum eftir
krókaleiöum Ur öskunni i eldinn.
Fyrst fengum viö athvarf i skála
eöa réttara sagt dúkkuhúsi meö
tveimur stórum smárUöóttum
gluggum, sem seinna varö sam-
komustaöur KFUM á Laugarnes-
svæöinu undir nafninu Drengja-
borg. DúkkuhUsiö stóö á svaeöi
þarsem Reykjavegur og Þvotta-
laugavegur komu saman, en þar
stunduöu kristilegir ungir menn
jarörækt á sumrin. Skálinn var
einn geimur og allur þiljaöur
innanmeö panel. Þar sváfum viö,
mötuðumst og nutum sumardag-
anna án þess nokkuö sögulegt
bæri viö, en matseldin fór fram I
svörtum pappaklæddum skUr
sem stóö öndvert skálanum. Ég
hafði aldrei fyrr á ævinni komiö i
kristilegt hUs og vissi raunar ekki
aö ég bjó i slíku hUsi þennan
sumarpart. Ég komst aö þvi
mörgum árum seinna þegar hUsiö
varð aöalvettvangur minnar
kristilegu viöleitni. En þá haföi
mikið vatn runniö til sjávar.
Eftir nokkurra vikna dvöl i
dUkkuhUsinu fluttumst viö i litla
ibUÖ, eitt herbergi og eldhUs, á-
fasta pakkhUsi er stóö steinsnar
frá Laugarnesskólanum I svo-
nefndum Alfheimum. Þar birtist
Sveina frænka loks aftur en hafði
huldusveininn ekki meöferöis.
HUn kom til okkar nokkrum sinn-
um og haföi uppi fyrstu tilburöi til
aö kenna mér aö stafa. Upptir þvi
lagöist htin inná sjtikrahtis með
berkla í baki og lá þar
hreyfingarlaus i nokkur ár áður-
en hUn fékk sæmilegan bata.
Siösumars fann pabbi loks
framtiðarhUsnæði — eöa sU var
aðminnstakosti von hans þó ann-
aökæmi á daginn. IbUöin, tvö litil
herbergi og eldhUs, var i Pólun-
um svonefndu, þeim stað I höfuö-
borginni þar sem lifað hefur veriö
viö ömurlegustu kjör á þessari
öld.tslendingargumastundum af
þvi aö þeir btii i stéttlausu þjóö-
félagi, en ofurlitil kynni af lifi og
kjörum PólarbUa hefðu átt að
eyða slikum grillum, ef menn
hefðuhaft sinnu á að kynna sér þá
hlið bæjarlifsins. Augsýnilega
þótti mönnum best aö vita sem
minnst um þetta utangarössam-
félag i Utjaöri bæjarins.
Pólarnir stóöu austanviö gamla
Kennaraskólann i hallanum fyrir
neöan þarsem nti heitir Miklatorg
og voruþannig utanviö hiö eigin-
lega þéttbýli. Þeir höföu veriö
reistir til bráöabirgöa áriö 1916 af
Reykjavíkurbæ handa fólki sem
var á fátækraframfæri, og varla
tjaldaö nema til einnar nætur,
enda allur frágangur i samræmi
við þaö. Þeir stóöu samt i hálfa
öld og siðasti Póllinnn var ekki
rifinn fyrren 1965.
Pólarnir stóöu kringum allstór-
an ferhyrndan hUsagarð eða al-
menning með vatnspumpu á
miöju svæðinu, þvi rennandi
vatni var ekki til að dreifa I ibtið-
unum. Þrir þeirra voru einnar
hæðar, en Austurpóll, sá sem
lengst stóð, var tvær hæðir og
kjallari. 1 þessum ómáluöu
timburhjöllum bjuggu milli þrjá-
tiu og fjörutiu fjölskyldur og
mynduöu afmarkað samfélag ó-
gæfufóUcs sem var þó einkenni-
lega fjölbreytilegt og ósamstætt.
Kannski mátti segja að eymdin
væri samnefnari PólabUa en
htin var á mismunandi háu stigi
og tók á sig sundurleitar myndir.
Hér var semsagt að finna þver-
skurð lágstéttarinnar á íslandi
meö ivafi bjargálna fólks. Meöal
þeirra sem bjargálna máttu telj-
ast, þó þeir létu bæinn skaffa sér
hUsnæöi.var hafnsögumaöursem
átti tvær prtiöbUnar dætur, þær
áttu litiö saman viö önnur börn á
staðnum aö sælda. Þar var lika
mjóróma væskill sem s«ig fyrsta
tenór i karlakór, átti kjólföt og
kaus Ihaldiö. Og ekki má gleyma
upprennandi þingmanni Sjálf-
stæöisflokksins sem þá var að
vaxa Ur grasi og steig ekki i vitið
fremur en ýmsir aörir sem á
þeim bæhafa komist tU áhrifa, en
að visu átti fjölskylda hans viö
þaö böl að striöa aö eldri bróöir
hans,sem var miklu beturaf guði;
geröur, haföi lent i vondum mál-
um og sat inni langtimum saman :
hann haföi þann kæk að vera ein-
lægt aö brjótast Uttir tukthUsinu
og var fyrir bragðið umvafinn
frægðarljóma.
Þorri PólabUa bjó viö afarbág
kjör sem ymist áttu rætur aö
rekja til atvinnuleysis eöa ó-
reglu, nema hvorttveggja væri.
Að sjálfsögöu rikti ákveöinn
félagsandi i þessu umhverfi,
sprottinn af vitundinni um sam-
eiginlegt hlutskipti og þörfinni á
samstööu gagnvart þeim bæjar-
bisum sem ævinlega litu niðurá
okkur og sendu okkur óspart tón-
inn á fórnum vegi. En göfgardi
áhrif fátæktarinnar voru
ekki merkjanleg, þó þaukunniað
fyrirfinnast i frumstæðum ör-
birgöarsamfélögum. Hér var lifiö
hart, nakið, varnarlaust, enda
höföu óánægja, öfund og hatur
undirtökin, þó margt ágætisfólk
stuðlaði að þvi að gera Pólavist-
inaskárrien I helviti. Harðneskja
tilverunnar var ekki lengur bund-
in við einstök slys eöa aörar til-
fallandi upákomur, heldur var
hUn samþætt lifinu frá degi til
dags, partur af andrUmsloftinu
sem maöur andaöi aö sér allan
sólarhringinn. Og þó verður lifiö
vist sjaldan svo harðleikið aö
börn fái ekki Utrás fyrir þá með-
fæddu þörf aö umskapa raun-
veruleikann i leikrænni athöfn.
Þaö var ekki fyrren viö komum i
Pólana aö ég fór að renna grun i
að þau vandræöi sem ég þóttist
hafa skynjað frá fyrsta fari voru
ekki einungis bundin fjölskyld-
unni og átökum innan hennar,
heldur liföum viö i þjóöfélagslegu
samhengi eöa kannski öllu heldur
samhengisleysi: við vorum utan-
garös i þjóöfélaginu, bónbjarga-
fólk sem gat ekki séö sér farboröa
og var á opinberu framfæri.
Pabbi átti aö visu hesta sem voru
tlmabundin tekjulind og veittu
honum takmarkaö sjálfstæöi, en
þeir voru lika baggi sem ásamt
meö ööru geröi þaö aö verkum aö
hann gat ekki staðið á eigin fót-
um. Þessi þversögn, linnulaus
sjálfstæöisviöleitni og algert
bjargarleysi, átti eftir aö veröa
honum ævilangt viðfangsefni, og
þar var vitanlega óreglan þung á
metaskálum.
Viö bjuggum i enda Suöurpóls
og höföum þvi nábUa einungis á
aðra hönd. Gengiö var beint inni
eldhUs Ur hUsagaröinum, en inn-
araf þvi lágu herbergin tvö. Eld-
hUsið var panelklætt og ómálaö
og hafði greinilega ekki verið
þvegiö i háa herrans tið er viö
fluttum inn. Yfir eldavélinni voru
veggir og loft einsog i kola-
geymslu, þar liföu kakkalakkar
góöu lifi f rifum og sprungum.
Stundum þegar veriö var aö hella
uppá duttu þeir niöri kaffikönn-
una og eyöilögöu kaffiö, en
frænka reyndi eftirmegni að hafa
pottana lukta þegar hUn eldaöi
mat. 1 eldhUsinu var borð og
nokkrir kollar þarsem viö mötuö-
umst, en boröiö var lika notað til
annarra þarfa einsog siöar verö-
ur vikiö aö.
Herbergin áttu aö heita vegg-
fóöruö.enviöa var veggfóöriö illa
fariö og sá I bert timbur. I öllum
hornum voru kóngulóarvefir og
saggaskellur á lofti og veggjum.
Herbergin voru, dimm, þröng og
óyndisleg. Þar var hver þver-
þumlungur notaöur, rUm og div-
angarmar meöfram öllum veggj-
um, en gamla slitna boröiö okkar
á miöju gólfi i ööru þeirra. Til
upphitunar var einn kolaofn og
sótaöi mikiö þegar eitthvaö var
aö veöri. HUnar á huröum voru
flestir ónýtir, giuggarUöur lausar
og glamrandi og á einum staö
var pappaspjald i staö rtiöu. Þaö
haföi greinilega ekki verið gert
viö neitt þá tvo áratugi sem hjall-
urinn haföi staöiö. Þó það væri
sannkölluð kleppsvinna aö halda
þessum hUsakynnum hreinum
var Marta frænka óþreytandi aö
skrUbba og þurrka af.
Salerni voruaö sjálfsögðu ekki i
neinni ibUÖ Pólanna, heldur voru
sameiginlegirkamrar fyrir alla i-
bUana, fimm talsins aö mig
minnir og stóöu i röö neöanvert
viö Suðurpól. Fyrir framan þá
var pallur og tröppur til beggja
enda. Þar voru stórar fötur sem
tæmdar voru á nóttunni. Pappir
uröu menn aö hafa meö sér sjáif-
ir. Viö slikar aöstæöur var mikiö
notast viö koppa ekki sist þarsem
börn voru i heimili, þeir voru
gjarna tæmdir i sérstakar fötur
að morgni og fariö meö þær Uti
einhvern kamranna. Þar varð
stundum þröng fyrir dyrum I
morgunsáriö.
Þó Pólarnir væru i flestu tilliti
ömurlegt heimkynni, þá bjó um-
hverfi þeirra yfir ýmsum töfrum
sem seiddu forvitna barnssál.
Uppá kambinum fyrir ofan Pól-
ana stóö Landssmiöjan, stórt og
heillandi htisþarsem ægöi saman
hverskonar málmstykkjum og
eldglæringar glömpuðu i griðar-
stórum gluggum sem varla sást
innum fyrir ryki og skit. í smiöj-
unni unnu menn sem mér fannst
vera öörum mönnum ólikir: þeir
voruævinlega svartirog kámugir
i framan og gallarnir sem þeir
voru i aö sama skapi skitugir.
Fyrir framan Landssmiöjuna
lágu járnbrautarteinar á stuttum
kafla og á þeim stóö aflóga eim-
reiö frá þvi i byrjun aldarinnar
þegar grjót var flutt i járn-
brautarvögnum ofantir öskjuhlið
til hafnargeröar i Reykjavik. Allt
umhverfis voru ógrynni af stór-
um og smáum hlutum sem vöktu
forvitni, skrUfur og rær af mörg-
um stærðum, hjólkoppar, öxlar,
skipsskrUfur og skipskatlar sem
vorureyndar mesta ævintýriö þvi
þá mátti hafa fyrir hUs, einkan-
lega ef rigndi. Annars var ekki
vel séö aö börn væru aö dunda sér
nálægt smiðjunni á daginn svo ég
hélt mig i hæfilegri fjarlægb þar-
til vinnudegi var lokiö, en þá var
lika einatt gerö rækileg könnun á
þeim fjársjóöum sem lágu utan-
dyra
....Fjölgun
„Þaö var komiö framum vetur-
nætur þegar ég af tilviljun veitti
þvi eftirtekt aö Marta sat önnum
kafin viö aö prjóna. ^Htin
haföi litið gert af þvi áður,
enda hafði htin ærnu að
sinna viö heimilisstörfin. NU sá
ég aö htin var farin að gripa
iprjónana hvenær sem htin hafði
næöisstund og þaö sem mér
fannst skrýtnast: hUn var aö bUa
til dtikkuföt. NU átti Systa aö visu
tvær dtikkudruslur, en htin haföi
sjálf saumað á þær einhverja
kjólgopa, og mér fannst harla
einkennilegt aö Marta væri allti-
einu farin aö hjálpa henni viö
dUkkubtiskapinn.
Þetta vandamál hélt alls ekki
fyrir mér vöku og kom reyndar
ekki uppi hugann nema þegar ég
sá Mörtu sitja niðursokkna i
prjónaskapinn. Einhverra hluta
vegna kunni ég ekki viö það lengi-
vel aö spyrja hana nánar um
þetta mál — það var einsog ein-
hversstaðar i djtipum hugans
bærðist ómeðvitaður grunur.
Einu sinni impraði ég á þvi
einsog af tilviljun hvort Systa ætti
aðfá öll dtikkufötin sem hUn væri
aö btia til, en þá hló htin bara
undirfuröulega og eyddi málinu.
Þaö rann upp fyrir mér nokkr-
um vikum seinna hvernig i mál-
inu lá, og var ég satt að segja
steinhissaá sjálfum mér að hafa
verið svo skilningssljór. Einn dag
er Marta sótt i sjtikrabfl eftir að
htin hefur fengið einhverskonar
kast, og okkur krökkunum er sagt
aöhtin sé aö fara á fæðingarheim-
ili til aö ala barn. Meðan htin er
fjarverandi tekur nágrannakona
Ur Austurpólnum heimilið aö sér.
NU hafði ég að visu veitt þvi
eftirtekt aöMarta var orðin sver-
ari um sig og það hafði jafnvel
hvarflaöað mér aö þessi sverleiki
væri ekki eðlilegur en lengra
náði það ekki. NU vissi ég að
dtikkufötin voru handa ófæddu
barni sem brátt mundi bætast viö
fjölskylduna. Ég heyrði annaö
veifiö piskraö um þetta leyndar
dómsfulla mál meðal nágrann-
anna og þóttist skynja meinfýsi
eða einhverja dulda ánægju yfir
þvi, en vissi ekki hvernig bæri að
skilja það. SU gáta var reyndar
enn óráöin hvort barniö ætti föö-
ur. Ég mundi eftir huldusveinin-
um sem Sveina hafði alið, en
fannst af einhverjum ástæðum
fráleitt aö Marta væri lika aö
færa okkur hálfsystkini.
SU gáta leystist af sjálfu sér
einn góöviörisdag þegarég var aö
vakkakringum vatnspóstinn. Þá
bar þar aö eina af eiturtungum
Pólanna, skrækróma og siraus-
andi mibaldra konu sem átti einn
af erfiöu drengjunum og ég gat
aldrei fellt mig við. „Hvernig er
það eiginlega með hann pabba
þinn, Jakob?” sagðihtin meöill-
kvittnuglotti. „Ætlar hann sér aö
barna allar systurnar?” Ég
skildi ekki nema tU hálfs þab sem
htin var aö spyrja um, en taldi
ráðlegt aö gefa einhver svör svo
htin færi ekki að hækka róminn og
allir heyröu. Umhugsunarlitjö en
i vitund þess að mikið lægi viö
opnaði ég munninn og upptir mér
skrapp setning sem kom mér
jafnmikið á óvart og konugarm-
inum. „Hann nær ekki til þeirra
allra,” sagði ég, ,,en þaö er lika
til nóg af öðrum konum.” Konan
varðklumsaog gekk burt sntiðugt
með skjóluna sina. Ég horfði á
eftir henni agndofa yfir frum-
hlaupi minu. Þegar htin hafði
gengiö nokkur skref snerihtin sér
snögglega til min og sagöi hátt og
snjallt: ,,ÞU hefur að minnsta-
kosti kjaftinn og kerksnina Ur
honum!” Ég leit undan og
skammaöist min.”
„SKÁLDSAGA BVGGÐ Á SANNSÖGULEGUM
— segir Sigurður A. Magnússon um Undir kalstjörnu
— Ég llt á þetta sem skáld-
sögu en samt er hún byggö á
sannsöguleg um atburöum
bernsku minnar, segir Siguröur
A. Magnússon um bók sina
„Undir kalstjðrnu sem kemur
út hjá Máli og menningu á næst-
untíi.
— Éghef lengihaft þetta efni i
huga — min eigin bernskuár i
Reykjavik. Og þegar ég fékk
þennan Berlinarstyrk fannst
mér ég hafa svo mikið næöi aö
éghellti mér i þetta, sagði hann
viö blaöamann Helgarpóstsins I
sima frá Berlin.
— 1 öllum bænum láttu þaö
koma skýrt fram, aö þótt þetta
sé byggt á raunverulegum at-
buröum verður það aldrei eftir-
liking á raunveruleikanum. Það
er frekar hægt aö segja að ég
noti mér eigin bernskuminning-
ar sem efnivið i skáldsögu, og
öllum nöfnum er breytt. Minn-
ingar fimmtugs manns sem
hann uppliföi sem ungur dreng-
ur eru lika þaö brotgjarnar aö
þaö er ekki hægt að tala um
sjálfsævisögu, segir Siguröur
sem er btiinn aö vera erlendis
hálft annað ár, og verður aö öll-
um likindum eitt ár enn. Þann
tima notar hann til aö skrifa
aöra bók, um sama efni — bók
ATBURÐUM”
byggöa á minningum frá
bernskudögunum i Reykjavik.
Og þegar þvi er lokiö sagðist
hann mundu taka til við leikrit
sem hann var byrjaöur á áöur
en hann hélt Ur landi — þvi
veröur væntanlega lokið eftir
tvö ár.
Helgarpósturinn birtir I dag
nokkur brot Ur bókinni „Undir
kalstjörnu” með góðftislegu
leyfi Utgáfunnar.
-ÞG