Helgarpósturinn - 21.11.1980, Side 25

ha/rjFtrpnt^fi irinn Föstudagur 21. nóvember 1980
25
n g # 1841 i gM
m# mR mm m fujB m 1 # ■
Umsjón: Þór Jakobsson.
Júpiter - hnöttur eöa smásól
Víöförli
v/ð Satúnus
Þá er Viöförli, eins og viö
nefhdum bandariska geimfariö
Voyager, búinn aö ljiíka erindi
slnu til Satúrnusar — nú þegar
kominn drúgan spöl út i óvissuna
og mun litiö spyrjast til hans
héöan í frá á móöur jörö. Hann
æöir út í geiminn og innan borös
er til frdöleiks ókunnum meö-
bræörum i Vetrarbrautinni spila-
dós meö synishornum af hljóöum
og óhljóöum hins jaröneska
dýralifs, gali, krunki, gelti og
Jimmy Carter.
Fyrstu fréttir af myndatöku
Viöförla í grennd viö Satúrnus
bárust fljótt, og var sem stjörnu-
fræöingar heföu „heiöan himin
höndum tekiö”, svo mikill var
fögnuöurinn i þeim herbúöum yfir
vel teknum myndum. Munu þeir
væntanlega láta hendur standa
fram úr ermum næstu misserin
viö frekari greiningu myndanna
og kenningum um samsetningu
og strauma innra og ytra á Sat-
úrnusi mun ýmist farnast vel eöa
illa eldraun nýrrar þekkingar.
Slik rannsókn er ekki gerö i
skyndi, en til marks um þaö er sú
staöreynd, aö visindamenn eru
enn aö melta þaö sem Viöförli
komst á snoöir um i svipuöum
heimsóknúm til Júpiters i fyrra.
Er ekki Ur vegi aö gefa gaum aö
þvi, sem menn þykjastnú vita um
„veöurfar” á Júpiter, jakanum
meöal hnatta sólkerfisins.
Margar greinar um þetta efni
hafa birst undanfariö, bæöi rit-
geröir um frumrannsóknir og
yfirlitsgreinar, t.d. i timaritinu
„Science” nýlega.
Lofthjúpur
jaröarjaröar
Þaö er ekki svo fjarri lagi aö
tala um veöurfar á Júpiter og
raunar á hverjum þeim hnetti
sem umlukinn er bylgjóttum loft-
hjúpi. Umfangsmiklar rann-
sóknir fara fram á eöli lofthjúps
jaröar og megindrættirnir raktir
til áhrifa á borö viö fjarlægö til
sólarinnar, stærö hnattarins og
snúningshraöa hans um möndul
sinn. Eftir svipuöum eigindum
fara loftstraumar á öörum
hnöttum sólkerfisins, en auk fyrr-
nefndra þátta má nefna þykkt
lofthjúpsins og samsetningu.
A tilteknum breiddargráöum á
jöröinni eru staövindabelti, en á
öörum gætir hins vegar mikils
lægöagangs, og straumar háloft-
anna draga einnig dám af ein-
kennum jaröarinnar, stærö henn-
ar, snúningi og fjarlægö til ofns-
ins mikla, sólarinnar. Látlaus
hreyfing loftsins umhverfis jörö-
ina, upp og niöur og út og suöur
heimshornanna á milli er kölluö
„hin almenna hringrás andrúms-
loftsins” og er hringrás þessi á-
kaflega heillandi viöfangsefni.
Rannsóknir á þessari hringrás
eru lika mjög gagnlegar, þvf aö
sveiflur i hringrás andrúmslofts-
ins valda árstiöasveiflum i veör-
inu viöyfirborö jaröar: tiöarfariö
ræöst.
Hér er meö öörum oröum litiö á
jöröina sem heild — sem hnött,
reikistjömu, hvaö hún reyndar er
— og þekkingin sem fæst af sliku
viöhorfier siöan notuö viö könnun
á straumum og vindum I lofthjúp-
um annarra hnatta.
En hvernigskyldi þá vera variö
veöurfarinu á Júpiter? Gátu eina
strembna, sem Júpiterfræöingar
glíma viö, má oröa svo: hvort er
Júpiter likari jöröinni eöa sól-
inni? M.ö.o., hvort ræöur meiru
um straumana i lofthjúpi Júpi-
ters, sólarorkan aö utan eöa hit-
inn úr iörum hans?
Einnig eru aflfræöingar enn i
standandi vandræöum meö rauöa
blettinn stóra, sem engu likist
nema sjálfum sér.
Hvort er Júpiter Hkari jöröu eöa sólu?
Veöurfar á Júpiter
Aöur en Viöförli kom til sög-
unnar haföi þvi veriö haldiö fram
aö hringrásin á Júplter væri ein-
faldlega hrikalegri og hraö-
skreiöari útgáfa af loftstraumum
jaröarinnar. Stæröfræöileg likön
sem veöurfræöingar höföu gert af
viöfangsefni sinu, lofthjúpi
jaröarinnar, var heimfært upp á
áúpíter : i staö 6400 kllómetra
radlus jaröarinnar var notuö
rúmlega tlu sinnum stærri tala I
reiknillkaninu, en radius Júpi-
ters er um 72000 kllómetrar.
Sólarhringnum þurfti aö breyta
úr24stunduml lOstundir, o.sJrv.
Utreikningar á gagnkvæmum
áhrifum hvirfla, bylgna og reglu-
bundnari vindstrengja umhverfis
hnöttinn eru mjög mikilvægir til
ákvöröunar á vindakerfinu. Ótal
atriöiþarf aötaka meö I reikning-
inn og útkoman veröúr I lokin aö
likjast fyrirmyndinni. Osamræmi
millifyrirmyndarinnar og reikni-
likansins kemur upp um vlsinda-
manninn : annaöhvort skortir á
rökin eöa þekkingu manna á þvl
sem veriö er aö rannsaka.
Hamborg
alla fimmtudaga
%
Haföu samband
EIMSKIP
SIMI 27100
Ljósmyndir Vlöförla af Júpíter
I fyrra leiddu I ljós að ekki væri
allt meö felldu. Hreyfingar og
straumar i gufuhvolfinu sem
menn höföu vænst aö sjá sam-
kvæmt samllkingunni viö and-
rúmsloft jaröar, reyndust ekki
vera fyrir hendi. Liklegasta skýr-
ingin var sú, aö uppstreymi hita
djúpt úr iörum Júplters kæmi I
veg fyrir þessar hreyfingar efst I
skýjahjúpi Júpíters.
Andrúmsloft jaröarinnar er ör-
þunnt skæni miöaö viö lofthjúp
Júpiters. Veöriö hér býr I 10-15
kllómetra þykku lagi, en senni-
lega er lag þaö, sem stjörnu-
fræöingargeta skyggnst niður um
á Júpiter nokkra tugi kílómetra á
þykkt. Hins vegar er vitaö, aö
andrúmsloftiö nær niöur I um þaö
bil 1000 kflómetra dýpi þar, sem
þaö smám saman rennur saman
viö haf mikið og firnadjúpt, 70000
kilómetra vatnsefnishaf. Undar-
leg veröld þaö.
Er Júpiter
sjálfum sér nógur?
Þetta geysimikla „haf”, sem
nánast er hnötturinn allur er enn
aö kólna, hiti streymir upp á viö.
Hve mikill er hitinn? Um það er
ágreiningurinn. Er hann enn þaö
mikill eftir aö hafa streymt alla
leiö upp I efstu lög lofthjiips Júpl-
ters, aö hann þar jafnast á viö
vermandi geislun drottningar-
innar I sólkerfinu, sólarinnar
sjálfrar?
Er „likamshiti” Júpíters jafn-
vel svo mikill, aö hann hafi betur
en sólargeislamir viö yfirborö
hjúpsins? Ef svo er fer meira út
en inn : hinn stolti Júpíter gefur
meira enhann þiggur og tyllir sér
þar með á stall meö sjálfri sól-
inni.
Hvaömeö rauöa blettinn stóra?
— Enn óútkljáö ráögáta.
Aö loknum myndatökum Víö-
förla I fyrra uröu menn stórum
fróöari um Júplter. En mikiö vill
meira og eru Júpiterfræöingar nú
þegar famir aö hlakka til næsta
áfanga : siöla árs 1985 veröur
geimfar aö nafni Galileo á ferö-
inni — og er þá ætlunin aö senda
mælitækin niöur i ævintýraleg
undirdjúpin sjálf.
Prentvillupúkinn geröi sig
heimakominn I greininni um
Satúrnus I si"öasta visindaþætti
(■fyrir hálfum mánuöi), en ég
vona aö lesendur hafi ráöiö aö
mestu I, hvar honum tókst að
smeygja sér inn milli stafa og
oröa og brengla merkingunni.
Hann hefur gaman af þessu
greyið, sleipur og slóttugur, og
þykist vera aö skerpa hugsunina
hjá lesendum likt og umferöar-
villupúkarnir á götunum halda
manni vakandi viö stýriö.
Nýja Isihida vogin er komin
I
Sýnishorn í verksmiðju okkar
að Bíldshöfða 10
(Næsta hús við Bifreiðaeftirlitið)
Pantanir óskast staöfestar
PLASTPOKAR
O 8 26 55

PLASTPOKAR
ö 8 26 55
Plastpokaverksmiðja Odds Sigurðssonar * Bíldshöfða 10 * Reykjavik
Byggingaplast * Plastprentun • Merkimiöar og vélar