Helgarpósturinn - 25.06.1982, Síða 13

13
~Vln%ti irinn pöstudagur 25, júní Í982
Tvær gerólíkar túlkanir
Erik Satie (1866—1925):
Pianóverk, vol. 1
Flytjandi: Aldo Ciccolini
Útgefandi: EMI, La voix de son
maitre, 069—10780, 1976
Dreifing: Fálkinn
Erik Satie (1866—1925):
Pianóverk frá yngri árum, vol. 2
Flytjandi: Reinbert de Leeuw
Útgefandi: Philips, 9500 870,
1980
Dreifing: Fálkinn
Hér eru á ferðinni tvær hljóm-
plötur sem vert er að bera
saman. Annars vegar er það 1.
platan af 5, sem EMI hefur gefiö
út i samráði við Pathé-Marconi i
Frakklandi, þar sem italski
pianósnillingurinn Aldo Cicco-
lini leikur pianóverk eftir Satie.
Hins vegar hafa Hollendingar
gefið út þrjár plötur i kassa
(sem einnig er hægt að nálgast
einstakar) og er það fyrirtækið
Philips, sem fengið hefur Rein-
bert de Leeuw, þekktan Satie-
túlkara til að spila þar ung-
dómsverk tónskáldsins.
Það kom i hlut Saties að gera
tilraunir með hljóma og Iitil
smálög, sem bryti i bága við
iinpressióniska rómantik
Wagners og þýska skólans. Tvi-
tugur að aldri, var hann þegar
tekinn að hreinsa tónlist sina af
öllum „óþarfa” hljómum, eins
og hann kallaði þaö og þegar
hann kynntist Debussy á veit-
ingastaðnum L’Auberge du Clou
árið 1891 (en þar vann Satie
fyrir sér sem pianóleikari), lét
hann I ljós áhuga sinn á að
finna nýja léiö i tónlist. „Þaö
átti ekki að vera tónlist með
súrkáli”, og þótt Satie væri
engan veginn á móti Wagner
sem slikum, tjáði hann Debussy
„að Frakkar yrðu að finna sina
eigin tónlist”.
Að visu er það merkilegt
hverju Wagner tókst að áorka,
ekki aðeins gegnum eigin læri-
sveina heldur og gegnum þá,
sem allt vildu til vinna til að
losna undan áhrifum hans. Það
er kaldhæönislegt til þess að
hugsa, að Wagner hefur átt
stóran þátt i aö flýta fyrir fram-
gangi franskrar nútlmatón-
listar, ef marka má orð Saties
viö Debussy.
Þó voru allir þeir hlutir sem
Eirik Satie þróaöi, þegar fyrir
hendi i pianótónlist rómantikur-
innar. Margt af tónlist Chopins
bendir til módaliskra tilrauna
einfaldrar linu og áherslu á
transpósisjónir. Má benda á
nokkrar hægar og melankólskar
prelúdiur, sem einmitt byggja á
einföldum endurtekningum og
lágmarksúrvinnslu, i þróun
stefja. Þá hefur austurriski
pianistinn Alfred Brendel bent
með frábærri plötu sinni og
texta, „Seinni verk Liszt”
(einnig frá Philips), á þátt ung-
verska tónskáldsins i þróun
nútímatónlistar. Sá þáttur er
ekki smár og byggir eínmitt á
likum atriðum og menn vilja
eigna Satie. Þannig má ljóst
vera, að Satie rær ekki einn á
báti i tilraun sinni til að fjar-
lægjast Wagner og þýska skól-
ann.
Slika hluti þarf að hafa i huga,
þegar sest er niður til að gera
samanburð á túlkun Ciccolinis
annars vegar og De Leeuws hins
vegar. Ciccolini tengir Satie við
franska (og evrópska) hefð,
eins og hún kemur fram i pianó-
tónlist á seinni hluta 19. aldar.
Hann leggur mikiö upp úr lýr-
iskri stemmningu, sem tónlist
Saties er full af, en dregur að
vissu leyti úr sérkennum tón-
skáldsins sem fútúrista og fyrir-
boöa listræns fáránleika. Ef-
laust kannast flestir betur við
stil Ciccolinis, en túlkun hans
hefur verið notuð i fjölmargar
kvikmyndir, gamlar og nýjar
(nú siðast i kvikmynd Saura,
„Elisa, vida mia”).
Eg er samt ekki fjarri þvi að
ætla, aö Reinbert de Leeuw hafi
margt til sins máls, þegar hann
bendir á þær áherslur sem Satie
leggur i þróun tónsmiða sinna.
Hin hægu og tilbreytingarlausu
stef, sem leiða til þess að Satie
hættir að nota taktstrik og hin
næsta fátæklega úrvinnsla
hlýtur aö enda I „tilbreytingar-
leysi lifsleiöans”.
Reinbert de Leeuw spilar
smástykki Saties undurhægt,
svo hægt að maöur spyr sig
hvort hann sé sofnaöur við flyg-
ilinn.Þó erj túlkun hans einhver
seyðandi kraftur, S'»m gerist
áleitnari og áleitnari, eftir þvi
sem oftar er hlustað.
Báðar eru plöturnar frábær-
lega túlkaðar og erfitt að skera
úr um hvort léttur elegans
Ciccolinis, eða djúp nákvæmni
De Leeuws er hinn rétti máti.
Ég get ekki gert þá spurningu
upp viö mig. Hins vegar er
hljómur platnanna mjög góður,
þótt hollenska platan sé fjórum
árum yngri.
Mikill endir
Lítiðog sætt
Það verður að virða til vor-
kunnar, þótt farið sé á hunda-
vaði yfir næstsiðustu tónleika
Listahátiðar. En sjálfsagt er að
þakka Ungverjanum Zoltán
Kocsis fyrir komuna hingað.
Hann var sist lakari en Ivo og
spilaði altént betri verk eftir
Chopin, ekki sist Polonaise
Phantasie op. 61. En auk þess
gaf hann okkur gotteri úr
heimalandinu frá Liszt og
eftir Arna Björnsson
tónverka eiga sér annars langa
og litrika sögu og ekki ætið sem
skemmtilegasta fyrir viðtak-
andann siðarmeir.
Þar sem þetta var heims-
frumflutningur hafði auðvitað
enginn neitt til samanburðar.
Hann höfðu menn hinsvegar
nógan i Brandenborgarkonsert
Bachs nr. 5. Og hann var
Lundúnasinfóniettunni allsekki
i óhag, án þess þurfi þó að setja
hana neinni skör hærra en
Kodálytil sjálfs sin. Kodály er
enn of litt kunnur hér og endur-
minningar Liszts um gosbrunna
og kýprustré Rómar eru ekki
það sem við þekkjum mest frá
honum, enda þótti þetta vist
framúrlegt fyrir hundrað árum.
Sjálfur fetaði Zoltán i spor gam-
alla kunnáttumanna með út-
setningu sinni á atriðum úr
Parsifal Wagners. Kannski var
þetta allt heldur af sætara tag-
inu, en ekki svo að neinn þyrfti
að fá i magann af, enda náttúr-
legur ávaxtasykur.
Thc London Sinfonietta var
önnur litil sæt heimsókn, sem
byrjaði föstudagskvöldið á þvi
að heimsfrumflytja verk frá
síöasta ári, sem heitir „Little
Swect” og er eftir Jonathan
Lloyd. Þessir þrír dansar eru
samdir handa tveim börnum
hans bornum og einu óbornu.
Þetta voru hreint ekki svo galin
smáverk og ekki ástæða til að
vorkenna saklausum börnunum
neitt fyrirfram. En tileinkanir
Kammersveit Reykjavikur,
þegar henni tekst vel upp
Stórt og strangt
Þegar minir likar fengu hug á
rússneskum óperum fyrir svo-
sem þrjátiu árum, var ekki
mikið plötuúrval af þvi taginu.
Maður reyndi að fá eitthvað lán-
að hjá MIR, en þar var fátt um
fina drætti og plöturnar slæmar
og slitnar af notkun. Þegar svo
loks var lagt i fjárfestingu, var
helst völ á plötum með Búlgar-
anum Boris Christoff og rúss-
neska kórnum i París. En það
var heldur ekkert hoj.
Það er kannski til marks um,
hvað maður hefur alltaf verið
lélegur bolsévik, aö aödáunin
varð ekki hamin, þótt reiknað
væri með að Boris þessi væri
„svikagi”, úr þvi hann bjó fjarri
sinu „sósialiska” ættlandi. En i
ölteiti fyrir 25 árum tjáði mér
núverandi aðalfulltrúi Búlgara
hjá SÞ, ágætismaður, að Boris
væri „prógressífur maður og
gúmanisti” og mikill ættjarðar-
vinur, þótt hann kysi að búa
vestra sakir listrænna mögu-
leika. Kannski var ég þá ekki
svo slakur I bolsévismó eftir
alltsaman.
Aldrei hittist svo á i útlandinu,
að færi gæfist til að sjá og heyra
þessa hálfgerðu goðsögn sína.
En nú stóð hann allt i einu á
sviði Laugardalshallar og ekki
nema 63 ára, virðulegur og ráð-
rikur, spar á bros og bukt og
leikrænir tilburðir i lágmarki.
En hann vann það afrek þrátt
fyrir firnavondan hljómburð
hallarinnar að láta jafnvel
hvislið ná til allra átta og til-
finninguna i hverjum söng
hrislast um áheyrendur. Það er
einsog maðurinn hafi heila
hljómleikahöll uppi i sér.
Um það hefur verið kallsað,
að rússneskar og búlgarskar
bassaraddir hafi þróast svo frá-
bærlega gegnum aldirnar, af
þvi engin hljóðfæri voru leyfð i
orþódoxu kirkjunni og bassarnir
urðu þvi að koma i stað djúpra
orgeltóna. Sömuleiðis séu tenór-
Boris Christoff — „Þaö er eins
og maðurinn hafi heila hljóm-
leikahöll uppi i sér".
ar þeirra svona geldingslegir, af
þvi engar konur hafi mátt
syngja i kirkjunni.
Hvað sem því liður er Boris af
allrabestu tegund þessarar
miklu bassahefðar. Maður var
óvanari þvi að heyra hann
syngja á öðru en rússnesku, en
Mozart og Verdi léku honum
ekki siður i munni. Samt var
eins og honum létu betur hinir
átakanlegu söngvar Bankós og
Filippusar II. en kaldhæðni
Leporellos. Hann lauk lista-
hátíðinni með hinum magnaða
Dauða Boris Godunov eftir
Mússorgski, en áður hafði hann
farið á kostum i hinni frægu ariu
úr 4. þætti lvars Súsanin eftir
Glinka. 1 þvi sambandi má
nefna dæmi þess, hvað yfirvöld
hafa löngum verið merkilega
viðkvæm gagnvart óperunni,
einsog Verdi fékk heldur betur
að kenna á lengi vel.
Hvaö má i óperu?
Það litur út fyrir, að Rússa-
keisurum hafi lengi frameftir
öldum verið bölvanlega við
músík, þvi þeir bönnuöu þrá-
sinnis allan söng og hljóðfæra-
slátt á almannafæri. Enda þótti
bændunum gaman að múslk, og
það hlaut að vera tortryggilegt i
augum hirðarinnar. Undan-
tekning var Ivan 4. á 16. öld,
sem kom á fót tónlistarskólum,
enda gáfu eftirmennirnir og að-
allinn honum viöurnefnið
„grimmi”. Um miðja 17. öld var
svo tekið að flytja til hirðarinn-
ar útlenda tónlistarmenn, sem
ekki þóttu eins hættulegir. Samt
gekk það ekki andskotalaust af
kirkjunnar hálfu, þar til Katrin
mikla fór sjálf að semja óperu-
texta seint á 18. öld. Enn var þó-
ekki til nein rússnesk ópera,
sem það nafn væri gefandi.
Mfhail Glinka (1804—57) var
stórbóndasonur með tónlistar-
bakteriu, sem tók að þjást af þrá
látum höfuðverk, meltingar-
truflunum og svefnleysi þegar
átti að nota hann sem skrif-
stofumann i ráðuneyti. Foreldr-
arnir sendu hann i heilsubótar-
ferð til ttaliu. Honum dvaldist
þar og i Berlin 3—4 ár, kynntist
m.a. Bellini og Donnizetti og
sneri heim staðráðinn i að
semja alrússr.eska óperu. En öll
byrjun er erfið. Hvar og hvernig
átti að fá hana sýnda?
Tsjúkofskí hét einn kennari
keisarasonarins. Hann var vin-
ur Glinka og ráðlagði honum
efni, sem vegsamaði hollustu
við Romanoff-keisaraættina.
Þeir komu sér saman um bónd-
ann ívan Súsanin.sem árið 1613
fórnaði lifi sínu með þvi að leiða
á villigötur pólskan herflokk,
sem ætlaöi aö koma að keisar-
anum óvörum. Nikulás keisari
tcm m.a.s. á eina æfingu og lik-
aði sæmilega, gjóaði samt aug-
um á Glinka og undraðist að
fyrsta rússneska óperan skyldi
eiga að heita eftir bóndadurg.
Glinka var fljótur að hugsa og
sagði þetta ekki annað en vinnu-
titil. 1 rauninni ætti hún að heita
Lif fyrir keisarann.'og bað um að
mega tileinka óperuna honum
sjálfum. Nú var Nikulás ánægð-
ur, kom á frumsýninguna 1836
og klappaði öðrum til eftir-
breytni.
Byltingarmennírnir frá 1917
breyttu auðvitað nafninu aftur i
Ivan Súsanin til að upphefja
alþýðumanninn. En ekki nóg
með þaö. Stundum hafa þeir
tekiö upp á þvi að útrýma
keisaranum með öllu úr óper-
unni og setja i staðinn hrossa-
kaupmanninn og þjóðhetjuna
Minin.sem uppi var um svipaö
leyti (d. um 1616) og skipulagði
einmitt heimavarnarlið gegn
Pólverjum. Osagt skal látið,
hvort þaö skipti máli, að til var
á okkar öld annar Minin
(1882—1962) sem m.a. var rekt-
or Leningradháskóla og hug-
myndafræðilegur hreinsunar-
maður.