Helgarpósturinn - 13.08.1982, Síða 16

16
Föstudagur 13. ágúst 1982
piSsturinn,
ef tir dr. Þór Jakobsson
örófi alda sjálfir reynt að kynda
eldana á skynsamlegan hátt til
gagns fyrir landbúnaðinn.
Fellibyljir
Eldar o£ ódir vindar
Enn um hamfarir
1 siðasta þætti var minnst á
skógarelda, hvirfilbylji, jarð-
skjálfta og annan hamagang i
náttúrunnar riki: Gereyöingin
virðist vera i fyrirrúmi, þegar
ósköpin dynja yfir. Menn taka til
fótanna, skriða i skjól eða gripa
til annarra örþrifaráöa, ef timi
vinnst til.
En fátt er svo með öllu illt, að
ekki boði nokkuð gott. Jafnvel
þegar móðir náttúra er aö okkar
dómi helst til ör i skapi og harö-
hent, er hún stundum aö búa i
haginn íyrir liftegundir, sem
njóta sinbesti „valnum”! Ýmsir
skæðir keppinautar i lifsbarátt-
unnieruá bak og burt eða a.m.k.
máttlitlir um tima. Þetta á
einkum viðum áhrif skógarelda.
Helstu áhrif bruna á stórum
svæöum eru sem hér segir: Lif-
rænt efni á svæöinu (biomass)
stórminnkar. Mest af þvi er
brunnið til ösku eða iokið veg
allrar veraldar i svörtum bólstr-
um reyksins, sem stigur hratt til
lofts við hinn háa hita. Oft hefur
hiðlifræna efniátt sér langa sögu,
þegar eyðileggingin á sér staö.
Lifrikið hefur þróast á löngum
tima.stundum á áratugum, og er
einkum skaði skeður, þegar skóg-
ar eiga i hlut og eyðast.
Á vissan hátt er þó um hreins-
unareld að ræða, þegar eldar
geisa.um gamalgróin lönd, og
reynist þá uppskeran stundum
meiri en hún hafði verið fyrir
brunann.
Sum lifræn efni leysast upp i
frumefni sin og verður þá jarð-
vegurinn á staðnum rikari eftir af
steinefnum. Hagnast sumar
jurtategundir á þvi.
Lifefnafræðilegum tálmunum,
sem hafa dregið úr vexti og við-
gangi ýmissa plöntutegunda, er
gjarnan rutt úr vegi við brunann.
Gróður eflist og fjölbreytnin
eykst.
Stundum skiptir um svip á
brunaslóðum og á betri veg,
þannig að hentugri jurtir taka við
af þeim, sem lentu i eldinum.
Upptalning þessi gefur til
kynna, að menn hafa löngum séð
ýmsa kosti við ógnþrungna
græðgi eldtungnanna, þótt undan
sviði i fyrstu. Frjósemi jarðvegs
hefur aukist við brunann og upp-
skeran siðan að sama skapi. Af
þessum sökum hafa menn lika frá
Skógareldar eru ekki mann-
skæðir, en það eru aítur á móti
fellibyljirnir. Fellibyljir eru sem
kunnugt er tiðir við miðbik jarðar
og má likja þeim við tryllt óarga-
dýr miðað við silalegar og spakar
lægðirnar, sem fara hjá garöi hér
á norðurslóðum. En fellibyljir
myndast milli 5gr og 30 gr norð-
lægrar og suðlægrar hnattbreidd-
ar, — og eru helstu skilyrði til
myndunar þau, að hafið sé a .m.k.
27 gr C og loftþrýstingur i and-
rúmslofti litill. Vegna snúnings
jarðar snúa hvirflarnir réttsælis á
suðurhveli, en rangsælis á
norðurhveli. Loftstraumarnir i
hvirflinum leita inn þar sem
þrýstingur er minnstur. Þar
kallast „auga stormsins” og er
þar gjarnan logn eða hægir
vindar.
Of lug lóðrétt hreyfing á sér stað
umhverfis „augab” og nær þá
rakt hitabeltisloftið upp fyrir 12
kilómetra hæð. 1 sivalningi þess-
um umhverfis augað verður vind-
hraðinn lika mestur, stundum
yfir 270 km á klst. Fellibyls-
styrkur er það talið, þegar vind-
hraðinn verður meiri en 120 km á
klst. Úrfelli er gifurlegt: um
150—250 millimetrar úr einum
slikum stormi sem fer yfir.
Stundum er úrkoman yfir 1000
mm, sem er meira en meðalárs-
úrkoma i Reykjavik.
Fellibyljir eru mannskæðustu
náttúrufyrirbærin. Stórtækasti
jarðskjálfti á 10 ára timabili,
1966—1975, gerði út af við 54
þúsund manns, en þrátt íyrir þær
hörmungar hefur fellibylur vinn-
inginn: milli 200.000 og 400.000
manns fórust i nóvember 1970,
þegar fellibylur sunnan úr Ind-
landshafi gerði strandhögg i
Bangladesh, þvi þéttbýla landi.
Fellibyljir eru ekki einungis
hættulegir lifi og limum manna,
heldur skemmdarvargar hinir
mestu, og hefur tjón á þessari öld
af völdum fellibylja verið metið
yfir 12.000 milljón dollara i
Bandarikjunum einum. Árlegt
tjón þar i landi hefur farið ört
vaxandi er á leið öldina. Stundum
getur einn fellibylur gert usla
sem kostar yfir 3000 milljón
dollara. Árið 1979 geisuðu felli-
byljirnir Davið og Friðrik i
Vestur-Indium og Suður-Banda-
rikjunum. Davið eyðilagði við-
áttumiklar bananaekrur i
Dóminikanska lýðveldinu og
gerði á nokkrum klukkustundum
að engu 85% af árstekjum þjóðar-
innar. Friðrik drap að visu
„bara” fimm manns i Banda-
rikjunum, en skemmdi sem nam
2000 milljón dollurum.
Felliby 1 jir i Kyrrahafi við
austurströnd Asiu eru lika kröft-
ugir og liklegir til alls eins og
dæmin sanna. — Talið er, að
80—100 fellibyljir myndist árlega
yfir úthöfunum á þeim breiddar-
gráðum, sem áður voru nefndar.
Árlegt manntjón af völdum
þeirra er talið um 20.000 manns
samtals og fjártjón um 6000 —
7000 milljón dollarar. (Staldrið
við: takið eftir þessum tölum).
Hvaðskal til
varnar verða?
Spellvirki fellibyljanna er að
vonum mikið áhyggjuefni og hafa
þau 50lönd, sem verða fyrir barð-
inu á þeim, aukið mjög framlag
til rannsókna á hátterni þeirra,
reynt ab vanda betur gerð mann-
virkja og siðast en ekki sist eflt
slysavarnir og björgunarstarf-
semi.
Alþjóðlega veðurfræðistofnunin
(Sameinuðu þjóðirnar) hefur nú
samræmt þessar aðgerðir i eitt
viðamikið verkefni með þátttöku
fyrrnefndra þjóða (Tropical
CycloneProgramme). Þráttfyrir
takmarkaðan áhuga „van-
þróaðrarikja” enn sem komið er,
en þau hafa öðrum hnöppum að
hneppa, má búast við góðum
árangri af þessu samslarfi. Ekki
veitir af, þvi að enn um sinn er
búist við vaxandi tjóni á mönnum
og eignum, ár frá ári. Fólki
fjölgar, það býr um sig á strönd-
unum þar sem það liggur vel við
höggi — og eignir hækka i verði.
Sérðii einhvern hnugginn?
Enda þótt Tröllatungu-
heiöi hafi veriö tilkynnt
jeppafær og stórum bilum,
lagði ég á heiðina upp úr
grösugum Geiradalnum
minnugur orða Matthlasar,
sem þarna var á ferö fyrsta
dag júnió og komið fram i
júli: Riö ég suöur
Tröllatungur, tæpan veg
um hraun og klungur,
freöin holt og fanna-
bungur, fyrsta dag I júnió.
Ég tendraöi stefnuljósiö
vinstra megin á vegamót-
unum I Geirdai og beygði
upp dalinn. Mér var ekki
vandara um en
þjóöskaidmu meö einn eöa
tvo til reiðar; ég hafði 150
undir vélarhlífinni og
talstöð ef i nauðir ræki.
Tröllatunguheiöi er
talin liggja frá Valshamri i
Geiradal að Tröllatungu i
Kirk jubólshreppi I
Strandasýslu. Er Geiri sá,
sem Geiradalshreppur er
við kenndur, sagður
heygður I Geirahaugi, sem
er efst á fjallinu norður af
dalnum. Vildi hann sjá frá
legstað sinum um dalinn
allan, eða svo segja munn-
mælin.
Vel gekk upp heiðina og
áð viö tjörn eina, þar sem
syntu tveir himbrimar og
þykja kannski ekki róman-
tiskastir fugia. Gefa þeir
frá sér hljóð allsérkenni-
legt og eins og vella. Er
himbriminn einstaklings-
hyggjufugl og sjáldan fleiri
en tveir saman. Brátt var
kominn grundvöllur fyrir
hlutafélag, þegar þriöji
fuglinn haföi b*st viö dúóið
sem fyrir var. Héldu þeir
nú áfram þessu undarlega
velli, sem ekki heyrist úr
börkum annarra fugla og
minnir kannski á talsöng-
inn úr Pétri I tunglinu eftir
Schönberg sem Kammer-
sveit Reykjavikur flutti á
Isafirði f haust og Ruth
Magnússon söng þetta
ómögulega resitativ.
^^fram þokuðumst vér
um freöin holt og fanna-
bungur, þvi enn voru
skaflar á Tröllatunguheiöi,
og rifjaðist þá upp sagan af
gamla manninum i Stóru-
Avik, sem Guð hafði
reyndar gefið minna en
okkur hinum. Haföi hann
heyrt um för manna noröur
yfir Tröllatunguheiði og
fannst nafnið svo ægilegt,
að annað eins hafði hann
ekki heyrt i sinu Hfi.
Endurtók hann I sibylju
lengi vetrar: Tröllatungu-
heiði, Tröllatunguheiði,
Tröllatunguheiði.
Þegar halla tók niður af
heiðinni hinum megin tóku
við foröö og var látið skeika
aö sköptu hvort viö
kæmumst yfir, maöur og
bill. Varð loks fyrir slikt
svaö 1 veginum, að sjálfur
vegaverkstjórinn á Hólma-
vík haföi tekiö sér þar stööu
viö aö leiöbeina fólki. Bill-
inn sem auglýsir sig sjálfur
og viö sjáum i stofunni
heima hjá okkur i sjón-
varpinu, haföi þegar snúiö
frá. Agætur möndlari i
Súöavlk, Helgi Bjarnason,
haföi hins vegar tyllt sterk-
ari fjöörum undir
Merkúrýbilinn og fetaöi
hann sig létt yfir ihlaupiö.
Sparar heiðin stóran krók
alla leið suður I Dali og yfir
Laxárdalsheiöi, þar sem
þær hittust á heiöinni þær
Vigdis og Hjördis og
vantaði ekkert nema
Guörúnu ósvifursdóttur til
aö fullkomna dramaö.
egar niöur kemur af
hihni ægilegu Tröllatungu-
heiði heitir hreppurinn
Kirkjubólshreppur og er
stutt til Hólmavikur, sem
er bráðum pláss upp á einn
skuttogara, ef Guð og
Sverrir lofa. t hlið utan viö
plássið er brjóstmyndin af
Hermanni Jónassyni sem
sumir vildu hafa á Bitru-
hálsinum. Þegar ég reið i
hlað á Hólmavik þennan
júlidag var hópur fólks aö
laga til I kringum þing-
manninn og mér var sagt
að það væri einkum mjög
vinstri sinnað fólk sem tæki
til hendinni þarna, hver svo
sem skýringin er.
Einar Olsen var að koma
að með silung, þegar ég
stöðvaði bilinn utan við
kaupfélagið. Hann var með
stóra bleikju, sem hann
sagöist ætla aö frysta og
senda ættingjum sinum i
Sviþjóö.Ég hitti Einar
fyrsta sinni eftir
sjómannadagsball á
Hólmavik 1980. Hann haföi
þá fengiö orðu sem hann
bar i barminum. Hreinn
Valdimarsson tæknimaöur
var meö mér og bauö Einar
okkur heim og upp á vodka.
Mig minnir þaö hafi veriö
pólskt, kannski var þaö
Smirnoff. Annars starfar
Einar viö fjölfötluö börn I
Reykjavik siðan hann kom
suöur og var einn skjól-
stæðinga hans i heimsókn
ásamt föður sinum og voru
einmitt að róa úti á poll-
inum, þegar mig bar að.
Guðlaugur Arason rit-
höfundur úr Svarfaðardal
flutti um daginn feröarollu
i útvarpiö. Hann hélt aö
Strandamenn væru lokaöir
og taldi tjáskipti vera örö-
ug viö þá, þeir misskildu
einfaldar setningar og þvi
um likt. Hann hefur greini-
lega hvorki hitt Gvend I Bæ
né þá Gjögrara; þó er sú
mynd sem sjónvarpið hefur
dregið upp af þessum köll-
um ekki til þess fallin að
sætta sig við. Það er af og
frá að kalla Axel á Gjögri
„hinn aldna grásleppu-
kall” eða eitthvað þvi um
likt. Það telst eiginlega til
fáránleikans, svo leitað sé
eftir bókmenntalegu fræði-
orði. Miklu nær væri að
likja Axel við Njál á Berg-
þórshvoli, þar sem hann
situr i eldhúshorninu hjá
sér með þá Axelssonu i
kring og talar um heima og
geima að athuguðu máli,
sem gerist æ sjaldnar meö
þjóöinni og þarf raunar aö
fara norður fyrir Kaldbak
til að heyra slikt. Atti ég
þess kost að sitja i hinu
horninu i eldhúsinu á
Gjögri og tala við Axel eina
kvöldstund. Þaö hafði hent
helgina áður, að kona sem
ætlaði á dansleik fæddi
barn i staö þess að fara á
ballið, sem var i Arnesi i
Trékyllisvik. Var þaö
einnig i frásögur fært að
Jensina óladóttir i Bæ tók á
móti barninu og er að byrja
niunda tuginn, en hún var
fyrrum ljósmóðir i Arnes-
hreppi. Þótti Axel þetta
merkilegt eins og fleiri og
kvað alla hafa borgað sig
inn á ballið nema barniö;
það borgaöi sig út. Einnig
hafði Axel sérkennilegar
skoöanir varöandi afla-
brestinn i grásleppuveið-
unum, sem barst i tal.og
vandræði manna aö þessu
leyti. „Sérðu einhvern
hnugginn?”sagöi Axel og
hló við. Undirritaður hváði
og skildi ekki kommentið,
og lét þó sem ekkert væri.
Sagðist Axel eiginlega vera
feginn að losna við þetta
svona eitt vorið, sér fyndist
grásleppan ekkert sérlega
skemmtilegur fiskur.
Ég held maður verði
lika aö fara norður fyrir
Kaldbak til að heyra svona
gróteskan húmor svo enn
sé notaö fræðimálið; stór-
kallalegur nær þessu ekki.
tsafiröi, 10. ágúst 1982