Helgarpósturinn - 09.05.1985, Blaðsíða 15

irsemi
taugar
jeftir Sigmund Erni Rúnarsson — mynd Jim Smart |
Jón Hermannsson telst til frumkvöðlanna í íslenskri kvikmyndagerð og só maður sem
enst hefur lengst í henni án pásu. Hann er aðeins farinn að grána í vönaum eftir
framleiðslu fimm bíómynda f fullri lengd, en við útlit hans er annars það að athuga að
hann vantar einn og annan fingur á hægri hönd. Puttana missti hann þegar vélsög
við Melaskólann í hverfinu heima vakti athygli sex ára snáða. Hún var í gangi.
Annars á hann að baki býsna litríka reynslu.
Eftir landspróf fór hann beint á sjóinn sem hálf-
drættingur á togara, síðan í verkamannasnap á
höfninni og svo keyrði hann öskubíl eitt sumar
hjá borginni. Árið 1958 kláraði hann loftskeyta-
próf hjá Pósti & síma og vann næstu tvö árin hjá
Landhelgisgæslunni í tólf mílna stríðinu. Svo tók
við þriggja ára nám í tæknifræði í Englandi.
Hann hélt hinsvegar loftskeytakunnáttunni við
með því að beita henni á togurum á sumrum
þessara námsára. Og strax að afloknu því námi
fékk hann inni sem fyrsti stúdíóstjórinn hjá sjón-
varpinu. Það var árið 1965; þessi nýi miðill að
byrja og reynslan engin. Og meðal annars þess-
vegna var hann sendur með öðrum út til Köben
að læra undirstöðuatriðin í stúdíóvinnu hjá
danska sjónvarpinu. Upp úr þessu fór hann að
róast. Var hjá tívíinu til 76, þar af frá 70 sem
yfirmaður kvikmyndadeildar. Samt sinnti hann
þessu ekki óskiptur, hafði nefnilega komist í
kynni við Þránd Thorodds um 70 og brasaði síð-
an með honum í gerð minni myndverka. Og
áfram eftir að hann sagði upp hjá sjónvarpi 76.
Hvorki meira né minna en „ísjakinn" hét þetta
fyrirtæki þeirra. Starfsemin fólst að miklu leyti
í því að stússa með útlendum fréttamönnum
sem hingað komu að snapa. Og svo annað sem
til féll. Annars var fyrsta stóra verkefni Jóns Her-
mannssonar á sviði filmunnar þegar hann lagði
giska einsamall í gerð myndar um feril fyrsta ný-
sköpunartogarans, Ingólfs Arnarsonar; allt frá
því að þetta merka skip kom fyrst fánum prýtt
til hafnar og til þess er það var sent ryðgað í
brotajárn. Þá mynd lauk Jón við um 1970. Og
þannig rann saman kvikmyndaáhuginn og tog-
araástríðan!
Svo kom Ágúst
Þetta er hratt farið yfir sögu. Það er ástæða til
þess að hægja á við seinni hluta áttunda áratug-
arins. Indriði G. heitir maður: „Einhverntíma
um þetta leyti vorum við að velta því mikið fyrir
okkur að gera bíómynd um íslenskt efni fyrir ís-
lenskan markað,“ segir Jón afslappaður í tali,
eins og hann er alla jafna. „Svo kom Ágúst Guð-
mundsson heim frá námi og við þremenning-
arnir gerðum með okkur félag. Svo látlaust var
nú þetta upphaf íslenska kvikmyndaævintýris-
ins.“
— Hvernig tókst að fjármagna þá hugmynd
að filmgera Land og syni Indrida?
„Það var svo annað mál. Þetta var stórt happ-
drætti þá, eins og reyndar öll bíómyndagerð er
og verður hérlendis. Okkar lán var að fá fjóra
banka í lið með okkur til að dreifa áhættunni,
auk þess sem Kvikmyndasjóður varð til um
þetta leyti í sinni upprunalegu rnynd."
— Og þú varst pródúsentinn. I hverju felst sá
starfi?
„Hann felst náttúrlega í því að halda utan um
pyngjuna. Og svo er þetta líka óskaplega mikið
útvegunarstarf, að minnsta kosti eins og því er
háttað hérlendis. Vanalega er til dæmis ekkert
til af tækjum og dóti sem til þarf og því þarf að
redda. Þetta er líka mikið skipulagsstarf, sem að
vísu leggst jafnt á framleiðandann og leikstjór-
ann.“
— Var ekkert hik á ykkur þremenningum í
fyrstu?
„Jú, vissulega. En við hefðum heldur aldrei
farið af stað með þetta, ef við hefðum ekki haft
fulla trú á því að ævintýrið endaði vel. Ég sá
strax mikla möguleika í þessari sögu Indriða.
Mér fannst hún hafa allt til þess að verða að
góðri filmu, fyrir utan það að bókin hafði verið
mikið lesin og var því þekkt. Sögur eru misjafn-
lega filmískar. Land og synir er afskaplega film-
ísk. Hún byggist voðalega mikið upp á staðarlýs-
ingum og umhverfi. Það er plúsinn."
Forin forvitni
— Endadi þetta œvintýri svo vel aö þínum
dómi; ég á viö móttökurnar?
„Móttökurnar komu mér ekki á óvart. Ég var
allan tímann viss um að íslendingar hefðu
áhuga á að sjá sínar eigin kvikmyndir að sama
skapi og íslenskur leikhúsáhugi hefur alltaf ver-
ið mikill. Fólk vill ekki eingöngu vera bundið af
erlendum áhrifum. Fólk vill íslenskt. Ég varð
þess kannski mest var í áhuganum sem allur al-
menningur sýndi strax við gerð Lands og sona.
Það voru allir boðnir og búnir til að hjálpa. Og
svona er þetta ennþá, þó nærfellt tuttugu ís-
lenskar bíómyndir séu að baki. Hjálpsemin,
greiðviknin og áhugi almennings á því að styðja
uppgang íslenskrar kvikmyndagerðar er það
sem best hefur dugað henni."
— Er áhuginn eitthvað aö minnka?
„Þessu er ekki auðvelt að svara. Víst er að for-
vitnin er farin, en engu að síður held ég að áhug-
inn sé ennþá fyrir hendi. Og það verður hann
áfram, svo framarlega sem menn bera sig eftir
því að bjóða fólki upp á athyglisverða hluti."
— Þad hefur verid léleg aösókn að síðustu
þremur íslensku myndunum. Bendir það til þess
að þœr séu ekki athyglisverðar?
„Við sem unnum að þeim teljum þær að sjálf-
sögðu vera fullrar athygli verðar. Ánnars hefð-
um við ekki gert þær. Én okkur getur náttúrlega
skjátlast eins og öðru fólki."
— Kanntu uppskriftina að mynd sem örugg-
lega gengur á íslandi?
„Ég hef það á tilfinningunni að í þessu þjóð-
félagi þar sem fólk leggur mjög hart að sér til að
lifa, sé líklegast að mynd sem slær á mjög létta
strengi standi undir sér. Við skulum bara segja
grínmyndir."
— Ber þá að einblína á grín, buddunnar
vegna?
„Fólk þreytist aldrei á því að skemmta sér. Það
eitt er á hreinu hér uppi á Islandi."
— Og þið hjá Nýju lífi, œtliö þið nœst að gera
grínmynd?
„Ég reikna með því, já, hvernig svo sem sú
gleðimynd verður. Við erum komnir með góða
Yeynslu á þessu sviði, enda sinnt þessum þætti
kvikmynda meira og markvissar en aðrir hér á
landi.“
Útsjónarsemi og taugar
— Ég nefndi áðan að aðsókn að þremur síð-
ustu myndum hérlendis hafi verið léleg. Að vísu
hefur Skammdegið ykkar sótt mjög í sig veðrið
síðustu daga. Eru kvikmyndagerðarmenn dauf-
ir í dag?
„Það er alltaf slæmt að koma með íslenska
kvikmynd á markað, ef næsta innlenda mynd
þar á undan hefur gengið illa, að ekki sé talað
um ef jafnvel tvær þær síðustu hafa hlotið litla
aðsókn. Þá er sjaldnast von á góðu, vegna hætt-
unnar á því að vantrú hafi gripið um sig meðal
fólks á íslensku efni almennt. Þetta held ég að
hafi gerst núna, og það er miður. Það eykur svo
hvorki á bjartsýni manna né gefur íslenskri
filmugerð gott orð út á við, þegar úthlutun Kvik-
myndasjóðs á svona tímum er þannig varið að
mestu fé er veitt til að greiða upp skuldir gam-
alla mynda. Nei, menn eru svo sem ekkert að
ærast af bjartsýni, en það er heldur enginn upp-
gjafartónn í mönnum. íslensk kvikmyndagerð
lognast ekkert út af úr þessu."
— A að sjá til þess með ríkisstyrkjum?
„Það finnst mér ekki. Það er gagnstætt mín-
um skoðunum að ríkið eigi að blanda sér inn í
listina sem þrífst í þessu landi. Og þá er ég að
tala um allar listgreinar. Æskilegast er að listin
geti staðið á eigin fótum frekar en að markast
misjafnlega af allskonar sjóðum landsmanna.
Sumar listgreinar þrífast þó að vísu ekki án ein-
hverra styrkja vegna fámennis í landinu. En þar
tel ég kvikmyndagerðina ekki með. Hún er
hreinlega það sterkur miðill, ef rétt er að staðið,
að engrar miðstýringar þarf með. Og þó hún
kunni að vera í einhverri ládeyðu núna, þá er
ekkert sem bendir til þess að hún geti ekki hafið
sig upp að nýju af eigin afli.“
— Þannig aö stórhugurinn og hugsjónin lifir
enn með íslenskri kvikmyndagerð?
„Stórhugurinn er enn fyrir hendi, en hvort
getan er það að sama skapi, er lítið hægt að
segja um. Hugsjóninni verða fjármunir og
ökonómía að fylgja, að öðrum kosti leiðir hún
ekki til neins, og hvort eitthvert samband verður
þarna á milli í framtíðinni, er enn erfiðara að spá
um. Við verðum að h.afa það í huga að kvik-
myndagerð er sú listgrein þar sem menn hætta
sér alltaf út á ákaflega hálan ís. Þetta vinnst ekki
við önnur skilyrði. Og það sem til þarf ef vel á
að takast, er tvennt: útsjónarsemi og taugar."
— Ert þú að fara á taugum eftir framleiðslu
fimm mynda?
„Ég held ekki, að minnsta kosti er ég ennþá í
svo andlega ágætu jafnvægi að ég hyggst halda
áfram. Ég get ekki hætt.“
— Háður þessu?
„Það held ég hljóti að vera.“
Filman heimilisfórnar virði!
— Ég œtla að víkja talinu aðeins að Útlagan-
um, áður en þú segir mér meira afsjálfum þér.
Þetta er stœrsta verkefnið sem íslenskir kvik-
myndagerðarmenn hafa ráðist í fram að
þessu...
„Og ég er að vona að menn leggi ekki út í
stærra verk, þeirra vegna.“
— Hvað áttu við?
„Það bara gengur ekki að gera stærri mynd en
Útlagann á Islandi. Á núvirði kostaði álíka mynd
um 32 milljónir — sem er næstum helmingi
meira en allur Kvikmyndasjóður hafði til úthlut-
unar síðast — og miðað við núgildandi bíómiða-
verð — sem er 230 krónur, en af því fær fram-
leiðandinn 160 — þyrftu yfir 200 þúsund manns
að borga sig inn á verkið. Það þýddi að aðstand-
endur myndarinnar yrðu að gera sér vonir um
að sjúklingar og gamalmenni mættu í bíóið,
fyrir utan alla aðra landsmenn!"
— Þá ert með öðrum orðum að segja að þú
hafir ekki verið ánægður með aðsóknina á Út-
lagann?
„Ég var jafn ánægður með hana og aðstæður
leyfðu. Það komu eitthvað um 80 þúsund manns
á Útlagann hér heima. Eftir að þeim sýningum
lauk nam tapið á myndinni nálægt fimmtán
milljónum á núvirði...
— Var þetta þá þess virði?
„Við sem stóðum að Útlaganum unnum að
myndinni í tvö ár án þess að fá greyddan eyri all-
an þann tíma. Heimilisskuldirnar hlóðust því
upp hjá hverjum og einum. í því fólst mestur
skaðinn. Ég var það lánsamur að konan mín —
Kolbrún Jóhannesdóttir — var í vinnu á meðan
á þessu stóð, þannig að það var hægt að skrapa
saman í mat og halda húsinu. Og hvort ein bíó-
mynd getur nokkurntíma orðið þess virði að
heimili manns sé næstum fórnandi fyrir hana —
því er kannski best svarað með annarri spurn-
ingu: Gengur þetta öðruvísi?"
— Kvikmyndafélagið sem stóö að gerð Út-
lagans gaf upp öndina að honum sýndum.
Hversvegna? Var tapið of stórt eða ...?
„Þetta var að vissu leyti uppgjöf. Og mikil mis-
tök að mínu viti. Við hefðum átt að leggja strax
út í gerð annarrar myndar, þrátt fyrir allar skuld-
irnar. Grínmynd hefði til dæmis átt að koma til
greina. Það er afskaplega bagalegt að leggja nið-
ur fyrirtæki í kvikmyndagerð sem á annað borð
er komið vel af stað. Það kostar svo mikið að
byrja. Þarna vorum við búnir að koma okkur
upp tækjum, úrvalsgóðu og samæfðu liði og ég
er viss um að hugmyndirnar hefði ekki vant-
að ef á hefði reynt. En það er gott að vera vitur
eftir á ...“
Ekki mikið fyrir afsakanir
— Snúum okkur þá að þér: Þinn ferill hefur
verið litrikur. Hefur hann að einhverju leyti verið
tilviljanakenndur?
„Hann var það kannski í upphafi, eins og ég
býst við að sé hjá flestum. Þáttaskil í mínu lífi
voru þegar ég hóf störf hjá sjónvarpinu. Eftir
það hefur þetta verið markviss stefna í þá átt að
framleiða skemmtiefni fyrir fólk.“
— Líturðu á þig sem listamann?
„Eigum við ekki frekar að segja listiðnaðar-
mann!“
— Sem jafnan hefur staðið baksviðs?
„Já, og þar hefur farið vel um mig. Ég get ekki
ímyndað mér að ég fái notið þess að vera í sviðs-
ljósi. Ég er ekki mjög hégómagjarn maður."
— En gremst þér aldrei sú staðreynd að það
eru svo til einvörðungu leikararnir og leikstjór-
inn sem fá klappið að frumsýningu lokinni?
„Nei, nei. En ég verð hinsvegar að segja, að
mér fannst alveg óþarfi að taka þennan sið upp
úr leikhúsi og yfirfæra á kvikmyndirnar þegar
þær komu til sögunnar. Þessi siður spilar sjálf-
sagt á einhverja strengi leikstjóra og leikara, en
hann truflar mig ekkert í sjálfu sér.“
— Ertu kvikmyndafrík? Eg á til dœmis við það
hvort þú setjist fyrir framan heimavídeóið að af-
loknum vinnudegi og standir ekki upp fyrr en
undir háttatíma?
„Það verður nú að segjast alveg eins og er, að
ég góni ekki mikið á vídeó, en það hefur hins-
vegar ekkert með áhuga minn á góðum bíó-
myndum að gera. Nei, það er einna helst að ég
setjist niður með bók þegar ég kem heim til mín
eftir tíu til tólf tíma vinnudag."
— Hverskonar bók?
„Ég les allskonar bækur, en yfirleitt ekki á ís-
lensku. Ég sæki mikið í afþreyingarefni á
ensku."
— Hvernig gœi ertu?
„Ég held að mér sé óhætt að segja að ég sé ró-
legur að eðlisfari. Svo er ég ofboðslega mikill
bjartsýnismaður. Til marks um það er að ég er
ennþá á kafi í kvikmyndagerð."
— Púarðu á svörtu hliðar tilverunnar?
„Ja, það er að minnsta kosti ekki hægt að segja
að ég hafi lagt svartsýnisraus mikið fyrir mig um
dagana. En auðvitað skiptast á skin og skúrir í
mínu lífi eins og annarra. Og eitt í viðbót, fyrst
þú ert að leita eftir mínum persónuleika: Ég er
ekki mikið fyrir það að vera með afsakanir, að
því leyti að ef eitthvað fer miður sem ég hef
tekist á við, þá verður bara að hafa það. Afsakan-
ir við siíkar aðstæður, eins og þær, að þetta hafi
nú farið svona vegna þessa og hins, gefa ekki
vísbendingu um það að maður ætli að læra eitt-
hvað af mistökunum."
Tenadur Flokknum
frá barnæsku
— Jón Hermannsson er fœddur hvar?
„I Vesturbænum, nánar til tekið á Melunum í
þann mund er seinna heimsstríð skall á. Camp
Knox og slík sóldátasvæði voru mínir uppeldis-
staðir."
— Og fórst í landsprófen tókst þér svo langa
pásu í námi. Af hverju?
„Sjórinn heillaði svo mikið. En svo kom ég
bakdyramegin að skólunum. Og sé ekki eftir
því. Það reyndist mér ákaflega vel að hafa kynnt
mér skóla lífsins áður en ég prófaði hina.“
— Áttirðu ekki að verða lögfrœðingur?
„Ja, ég er kominn frá miklu menntaheimili.
Og lögfræðin, já. Pabbi, Hermann Jónsson, var
lögfræðingur, mamma, Auður Auðuns, er lög-
fræðingur, afi minn var líka lögfræðingur, meira
að segja langafi minn einnig. Ég býst þannig við
að það hafi einhverjar vonir verið bundnar við
það að lögfræðiáhugi leyndist með mér. Hins-
vegar var þessari fræðigrein aldrei haldið að
mér. Og sama gilti reyndar um allt nám. Það var
aldrei nein pressa á mig í þeim efnum. Nú, svo
var ég bara enginn námsmaður. Ég var afskap-
lega mikill prakkari á mínum unglingsárum. Og
baldinn í meira lagi."
— Móðir þín var fyrsti kvenráðherra landsins.
Hafði pólitík mikil áhríf á strákinn Nonna?
„Hún hafði vissulega mikið að segja í öllu
mínu uppeldi. Ég ólst upp í mjög pólitísku um-
hverfi og alls kyns pólitískum vangaveltum. Ég
var samt ekki beittur neinum áróðri. ..
— En varð sjálfstœðismaður úr þér?
„Já, kannski í þröngum skilningi þess orðs.“
— Hvað áttu við?
„Ég er mjög ópólitískur í hugsun, þó ég hafi
vitaskuld mínar skoðanir á þjóðmálunum. Ég
aðhyllist hinsvegar ekki ofstækisstefnur að
neinu leyti.“
— Kýstu?
„Já, ég kýs.“
— Hvað?
„Yfirleitt hef ég nú kosið Sjálfstæðisflokkinn.
Það er erfitt að kjósa eitthvað annað en það sem
maður hefur verið tengdur frá barnæsku."
— Hvað hefur nýst þér best í lífinu?
Og nú hugsar Jón Hermannsson sig lengi um
í fyrsta skipti í þessu viðtali. En segir svo: „Það
er bjartsýnin."