Helgarpósturinn - 22.08.1985, Blaðsíða 8

Nauðgunarkærur:
Stundum eru karlmenn
fórnarlömbin
Falskar nauðgunarkærur geta svipt menn ærunni.
Nauðgunarkærur hafa verið
ófáar síðustu mánuðina. Hafa
nauðgunarkærur verið óvenju
margar í sumar og er það haíd
sumra, að í þessum afbrotum kalli
eitt brot á fleiri; þ.e. eins konar
smitun eigi sér stað — ódæðis-
menn færist í aukana þegar þeir
sjái að fleiri af þeirra tagi eru á
ferðinni við iðju sína. Ókleift er að
fullyrða nokkuð um hugsanlega
„smitun" af þessu tagi, en það er
staðreynd samt, að í sumar og á
fleiri tímabilum á árum áður, hafa
nauðgunarkærur á stundum kom-
ið mjög margar í kippu á stuttum
tíma.
Það er á hinn bóginn athyglis-
vert að á fimm og hálfs árs tíma-
bili, frá 1. júlí 1977, þegar Rann-
sóknarlögregla ríkisins tók til
starfa og fram til ársloka 1983
komu 126 kærur inn á borð Rann-
sóknarlögreglunnar, en aðeins
leiddu 58 þeirra til ákæru af hendi
ríkissaksóknara. Það er þvi innan
við helmingur af nauðgunar-
ákærum sem leiðir til sakfellingar
meints brotamanns, þess er sætir
nauðgunarkæru. í ofanálag er tal-
ið að ástandið hér á landi sé í engu
ósvipað því sem gerist víða er-
lendis, en þar hafa ítarlegar rann-
sóknir leitt í Ijós að meirihluti
nauðgana sé aldrei kærður; konur
láti kyrrt liggja. Ennfremur er
ógetið „óopinberra kærumála",
þ.e. þegar stúlkur koma inná lög-
reglustöð og vilja kæra, en hætta
svo við í miðju kafi, áður en at-
hugun eða rannsókn af hendi lög-
reglu er farin af stað.
Astæður þess að ákærur í þess-
um nauðgunarmálum eru svo
miklu færri en kærur af hendi
kvenna, eru ekki einhlítar. Sönn-
unarbyrðin er erfið í mörgum til-
fellum, þegar orð stúlkunnar einn-
ar standa gegn neitun meints
nauðgara. Einnig er það stundum
svo að konur vilja draga í land af
ýmsum orsökum og hætta við
málið, þegar það er komið vel á
veg; falla frá ákæru. í sumum til-
fellum er fallist á slíkar óskir kon-
unnar, en stundum er málið komið
of langt og hjá opinberri ákæru
verður ekki komist. Stundum er
það líka að vitni, sem stuðst hefur
verið við við frumrannsókn máis-
ins breyta fyrri framburði.
Astæðurnar eru því margbreyti-
legar. Ennþá er þó ógetið einnar
ástæðu þess, að kærur um nauðg-
anir verða að engu. Það er í þeim
tilfellum að sú kona sem kærir
nauðgun viðurkennir síðar að
hafa lagt vísvitandi fram ranga
kæru. Er þá komið tilefni til þess
að konan verði ákærð fyrir rangar
sakargiftir. Síðasttalda atriðinu
hefur lítill gaumur verið gefinn í
umræðu um nauðganir, enda ekki
algengt að lognar séu upp nauðg-
anir til þess eins að koma tiltekn-
um karlmönnum á kaldan klaka.
Þetta hefur þó gerst og hér á eftir
mun Helgarpósturinn aðeins
koma inn á þennan þátt nauðg-
unarmálanna.
Nákvæm skýrslutaka
Umræða um nauðgunarmál hef-
ur færst í vöxt á síðari árum. Með
réttu hefur verið bent á, að það er
meira en að segja það fyrir unga
stúlku, að ganga inn á næstu lög-
reglustöð og segja að hún hafi
verið beitt kynferðislegu valdi. Og
af hverju er það svona erfitt? Jú,
fyrir liggur að rannsókn þessara
mála er og verður að vera mjög
ítarleg. Þung viðurlög liggja við
nauðgunum, en algengasta refs-
ing á síðari árum er 12 til 18 mán-
aða fangelsi. Þess vegna eru yfir-
heyrslur ítarlegar og verður kær-
andi að lýsa í smáatriðum að-
draganda glæpsins og ekki síst
verknaðinum sjálfum. Aðeins það
atriði er of stór biti fyrir margar
konur, ekki síst þar sem þeir aðilar
sem rannsókninni stjórna eru
flestir karlkyns. Þá fylgir gaum-
gæfileg læknisskoðun. Hún er
mörgum konum erfið eftir undan-
gengna erfiða reynslu á kynferðis-
sviðinu. Síðast en ekki síst geta
sumar konur ekki til þess hugsað
að sjá nauðgarann eða heyra
framar. Óbeint samband þolanda
við nauðgarann er óhjákvæmilegt
við rannsókn og dóm í nauðgunar-
málum, þó hún geti ekki né vilji
heyra á hann minnst framar og
helst ekki rifja upp hinn óhugnan-
lega atburð. Það verður hún hins
vegar að gera þegar um nauðg-
unarákæru er að ræða, því farveg-
ur málsins getur verið langur og
strangur, þar til dómur er kveðinn
upp og hinn seki fær sína refsingu.
Þetta eru aðeins nokkur þeirra
atriða sem nefnd hafa verið, þegar
vöngum er velt yfir ástæðu þess,
að ekki eru allar nauðganir kærð-
ar hiklaust af konum. Fleiri skýr-
ingar hafa heyrst. Ein þeirra er að
brotaþoli vilji ekki kæra til að hlífa
afbrotamanninum, sem hún í
mörgum tilfellum þekkir. Önnur
er sú, að kona sem verður fyrir
nauðgun óttast það að fjölskylda
hennar og vinir hafi á henni ímu-
gust fyrir það eitt að lenda í máli
sem þessu. Þá má heldur ekki
gleyma því að oft er erfitt um
sannanir; konan hefur ekki vitni
sér til stuðnings og klæðnaður
hennar er heill, líkami hennar ber
ekki heldur vitni að hún hafi verið
beitt ofbeldi.
En svo eru það hin málin — að
sönnu langtum færri — þar sem
konan af einhverjum ástæðum
grípur til þeirra óyndisúrræða að
búa til falskar og upplognar sakir
á einhvern tiltekinn karlmann.
Hjá lögreglu fékk HP þær upplýs-
ingar, að alltaf væri eitthvað um
mál af þessu tagi. Stundum væri
konan ekki vísvitandi að ljúga til
um atburðinn, en sökum ölvunar
og lyfjatöku hafi hún imyndað sér
eða haldið að henni hafi verið
nauðgað. Svo er það líka til að
konur hreinlega skáldi upp heilar
nauðgunarsögur. Tvær slíkar er að
finna hér til hliðar í blaðinu.
Stúlkan hætti við en
réttvísin lét ekki undan
Arnar Gubmundsson deildar-
stjóri hjá Rannsóknarlögreglu
ríkisins sagði þessi mál viðkvæm
og erfið í rannsókn. „Það verður
að fara að öllu með gát,“ sagði
hann. Hann sagði að málin væru
oft æði snúin og ekki síst í málum
af þessu tagi bæri að varast að taka
stór skref í einu.
Af langri reynsiu mun Rann-
sóknarlögreglan varast það, að
fara í þessi mál með miklum hasar.
Bæði er það ekki óalgengt að kon-
ur dragi kærur til baka af ýmsum
ástæðum og vilji hætta við allt
saman og þá þjónar það ekki sjá-
anlegum tilgangi að sækja meint-
an brotamann með hávaða og lát-
um og ioka hann inni með með-
fylgjandi afleiðingum fyrir fjöl-
skyldu hans og vini. Engu að síður
er það stefna RLR að „loka“ öllum
málum sem til hennar berast og
senda saksóknara. Þannig var HP
greint frá einu máli, sem borist
hafði ríkissaksóknara, þar sem
kærandinn, kona ein, vildi draga
kæruna til baka. Málið var þá
komið of langt og ákæra hafði ver-
ið gefin út í því. Það var því of seint
að snúa við. Hins vegar var sann-
leikurinn sá í þessu máli, að um
nauðgun hafði verið að ræða.
Stúlkan bar aftur á móti, þegar
hún óskaði eftir því að málið yrði
fellt niður, að hún hefði aldrei ætl-
ast til þess að það gengi svona
langt. Hún hefði aðeins viljað vita
betri deili á nauðgaranum og þess
vegna hefði hún kært. En þetta
mál fór fyrir dóm og nauðgarinn
var dæmdur til refsingar, þótt þol-
andinn hefði viljað sögulok á ann-
an hátt.
Jónatan Sveinsson saksóknari
sagði við HP að mál af ofan-
greindu tagi væru ekki algeng, en
þau kæmu fyrir. „Kærandinn hef-
ur ekki óskorað forræði í þessum
málum og ef kæra liggur frammi,
þá er hægt að halda rannsókn og
síðar málsókn til streitu, enda þótt
hinn upphaflegi kærandi sé því
mótfallinn."
Jónatan sagði hugmyndir fólks
um nauðgunarverknaðinn dálítið
á reiki á stundum. Það kæmi fyrir
að nauðganir væru kærðar sem
alls ekki væru neinar nauðganir
heldur jafnvel handalögmál aðila,
nú eða líkamsárás, þar sem kyn-
ferðislegu valdi hefði aldrei verið
beitt.
En er nauðgunin sjálf af kyn-
ferðislegum toga spunninn eða
gengur árásarmanninum það fyrst
og fremst til, að sanna yfirburði
sína og niðurlægja fórnarlambið?
Um þetta eru fræðimenn ekki ein-
huga og vissulega er margt sinnið
sem skinnið; ástæður mismun-
andi. Á það hefur t.a.m. verið bent
að á stríðstímum gerist það oft að
heilu herdeildirnar nauðgi konum
sem teljast til óvinahersins. Er það
kynferðisleg nautn sem rekur heil-
ar herdeildir til slíkra óþokka-
verka eða eru það aðrir fylgikvill-
ar stríðs sem þar koma fram;
árásarhvötin, eyðingarhvötin, vilji
til að sýna yfirburði og niðurlægja
óvininn?
Spurningarnar eru margar —
svörin enn fleiri. Allt að einu er
óhætt að fullyrða að nauðgunar-
mál hér á landi eru vísast við-
kvæmari og erfiðari en gerist og
gengur úti í hinum stóra heimi.
Ástæðan er einfaldlega fámennið
hérlendis. Nauðgunarmál eru
milli tanna fólks og oftar en ekki
fréttist það manna í millum hverjir
hafa átt i hlut, þótt lögreglan reyni
að sjálfsögðu eftir því sem kostur
er að halda málunum í þagnar-
gildi. Og niðurlægingin er verst —
dómur almenningsálitsins er hvað
verstur. Og þá ekki síður fyrir þol-
andann en gerandann.
Kvennalistakonur hafa látið
þessi mál til sín taka á Alþingi.
Vorið 1984 var samþykkt þings-
ályktunartillaga frá þingmönnum
Kvennalistans þar sem ákveðið
var að skipuð yrði fimm manna
nefnd er kanni hvernig háttað er
rannsókn og meðferð nauðgunar-
mála og geri tillögur til úrbóta í
þeim efnum. Nefndin er komin í
fullan gang, en hana skipa:
Jónatan Þórmundsson laga-
prófessor, Gudrún Agnarsdóttir
alþingismaður, Sigríður Júlíus-
dóttir félagsráðgjafi, Ásdís Rafnar
lögfræðingur og Hildigunnur
Ólafsdóttir afbrotafræðingur.
Reiknað er með því að nefndin
skili áliti um eða eftir næstu ára-
mót.
Tilfinningar — skynsemi
Nokkrir af fjölmörgum aðilum
sem HP ræddi við vegna þessa
máls voru hins vegar allt annað en
ánægðir með allt það er kvenna-
hreyfingar hafa látið frá sér fara í
þessum nauðgunarmálum. Þeir
sögðu að konur hefðu með réttu
vakið athygli á þessum málum og
væri það vel, en hins vegar bæri
að varast mjög að færa nauðgun-
armálin af stigi skynseminnar inn
á svið tilfinninga. Nefndi einn við-
mælenda HP í því sambandi lætin
sem urðu fyrir nokkrum misser-
um þegar maður réðist að tveimur
stúlkum á Hverfisgötunni og
nauðgaði. Maðurinn var handtek-
inn og játaði strax. Hann hafði
ekki orðið uppvís að svona glæp-
um fyrr eða þá öðrum alvarlegum
afbrotum. Héraðsdómur mælti
gegn gæsluvarðhaldsvist, en þá
reis upp mikil hneykslunaralda.
Hvernig gátu dómsyfirvöld látið
það viðgangast að sleppa manni
lausum eftir jafnalvarlega glæpi?
Og niðurstaðan varð sú, að mað-
urinn var dæmdur til mánaðar
vistar í gæsluvarðhaldi. Þessi við-
mælandi HP sagði hins vegar að
maðurinn hefði ekki verið hættu-
legur umhverfi sínu og ef hann
hefði verið það, þá hefði hann eins
verið það eftir eins mánaðar inni-
lokun í gæsluvarðhaldi, því þá var
manninum sleppt þar til dómur
féll 10 mánuðum síðar.
Þessi viðmælandi HP sagði enn-
fremur að gæsluvarðhaldsvist
hefði ekki verið hægt að réttlæta
í þessu Hverfisgötumáli með tilvís-
an til verndunar sakargagna eða
vegna þess að málið væri ekki upp-
lýst að fullu og þyrfti frekari rann-
sóknar við. „Máiið lá fyrir kvitt og
klárt og maðurinn var lokaður
inni þennan mánuð vegna tilfinn-
ingaóróa í þjóðfélaginu,“ sagði
þessi viðmælandi Helgarpóstsins.
I hraðferð Helgarpóstsins um
svið þessara mála voru sjónarmið
talsvert ólík eftir því hvar borið
var niður. Dæmisögur voru á hrað-
bergi um hina og þessa þætti mál-
anna. í flestum tilvikum eru konur
að sönnu þolendur í þessum mál-
um öllum. Um það er ekki deilt.
Og ekki heldur hitt að mikilvægt
er að öll raunveruleg nauðgunar-
mál komi upp á yf irborðið. Engum
ættu að líðast slík afbrot. Þess
vegna er nauðsynlegt að búa svo
um hnúta að kærendum verði gert
kleift að koma fram rétti sínum án
erfiðleika.
Á hinn bóginn má ekki meintur
nauðgari gleymast í þeirri um-
ræðu allri. Hann á sinn rétt. Og
enginn ersekur fundinn fyrirfram.
Og dæmin hafa sýnt og sannað að
ekki er alltaf allt sem sýnist í fyrstu
af málum af þessu tagi.
Fjárkúgun
Ein sönn saga i lokin um karl-
mann í hlutverki fórnarlambs:
Vammlaus maður hér í borg fékk
símhringingu frá konu einni sem
þakkaði fyrir síðast og kvaðst
hringja fyrir vinkonu sína. Segir
hún manninn hafa nauðgað henni
um síðustu helgi og það sé ekkert
með það, að maðurinn verði að
greiða eitt hundrað þúsund krón-
ur þegar á morgun, ef hann eigi að
komast hjá nauðgunarkæru.
Manninum bregður að vonum.
Hafði að sönnu verið úti að
skemmta sér helgina áður,
drukkið ósleitilega og lent í
samkvæmi útí bæ, þar sem
einhverjar konur voru ískyggilega
nærri. Hins vegar mundi hann
atburði ekki glögglega vegna of
mikillar drykkju. Eitt þóttist hann
viss um. Hann hefði hvorki þarna
né nokkru sinni beitt konu ofbeldi.
En það var úr vöndu að ráða.
Maðurinn var kvæntur og hafði
laumast út á galeiðuna bakvið
tjöldin þegar eiginkonan var ekki
í bænum. Átti hann að borga
uppsetta upphæð, eða átti hann að
taka áhættuna á kærunni og keyra
hana í kaf, þegar þar að kæmi?
En seinni kosturinn var ekki
góður heldur. Því það þýddi að
eiginkonan hefði fengið fregnir af
athæfi hans og þá var spurning
um afdrif hjónabandsins. Og var
þá hjónabandið ekki þess virði að
hundrað þúsund krónum yrði
kastað út um gluggann til að varð-
veita það?
Þannig velti maðurinn málinu
fyrir sér. Ráðfærði sig við nána
vini. Þeir réðu honum heilt.
Sögðu honum að hirða ekki um
kröfur eða hótanir konunnar. Og
það gerði hann. Fjárkúgarinn
hringdi aftur og ítrekaði kröfurnar
og lengdi þann frest á greiðslu,
sem áður hafði verið gefinn. Enn
sem fyrr hirti maðurinn ekki um
þessar hótanir og hafðist ekki að.
Nauðgunarkæran kom aldrei
fram og maðurinn er kvæntur
ennþá.
8 HELGARPÓSTURINN