Helgarpósturinn - 22.08.1985, Side 16

MYNDLIST
Feluleikur málara og hluta
Hvar fela hlutirnir sig þegar þeir annað
hvort hreinlega týnast eða breyta svo um
form að maður þekkir þá ekki eða „rekur
alls ekki augun í þá“? í huganum. Og það er
meira en lítill vandi að „reka augun“ í lista-
verkið. Svo er líka að hugurinn breytir hlut-
unum með aðstoð tímans og handanna, við
samstarf beggja. Hendur og munnar slíta
þeim. Og það er einmitt slitið sem ljóðskáld-
ið Brecht sagði að gerði hlutina svo kæra,
það að ótal hendur kynslóöanna hafi farið
um þá höndum. í öðrum ljóðum lofsyngja
skáldin stigana sem fæturnir slíta.
Tumi Magnússon slítur, máir og umbreytir
hlutunum með aðferð sinni í Nýlistasafninu
um þessar mundir. Aðferð hans flokkast ekki
undir stefnu nýlistar í þröngum skilningi og
baráttuglöðum (hið þrönga hefur tilhneig-
ingu til að vera baráttuglatt enda kemst eng-
inn í himnaríki nema gegnum þröngt hlið og
það vissu guðspjallamennirnir og aðrir
spjallarar um stjórnmál og fagnaðarerindi
kvenna o.s.frv.).
Ef list Tuma væri ritlist segðu gagnrýnend-
ur að hún væri á mörkum veruleika og
draums. Við sjáum hins vegar umrót hlut-
anna eða hamskipti þeirra á striga. Svipuð
hamskipti í efni sjáum við í verkum Bryn-
hildar Þorgeirsdóttur. Samhengi innan bestu
listamanna nýlistarinnar er talsvert og afar
athyglisvert af því að þeir hafa ekki mótað
skóla beinlínis eða hóp með nafni.
Hamskipti hluta og manna, feluleikur efnis
og anda eru upprunnin við mannleg sam-
skipti. Menn fela hatur í ástinni, fyrirlitningu
í brosinu. Feluleikurinn er afar norrænn.
Gylfaginning er frábært verk hvað feluleik
áhrærir. List Tuma er afar nútímaleg án þess
að vera í Freudstíl. Hefðirnar frá Gylfaginn-
ingu hafa síast inn í hann með eðlilega
ómeðvituðum hætti, þótt hann hafi kannski
aldrei lesið verkið. En þannig eru hefðir
þjóða: þær liggja bara í loftinu og sofa í
frumukjarnanum og leynast þar.
Og svo hefur Tumi Iíka eflaust séð eitthvað
af málverkum af freistingum heilags Antons.
En Tumi felur á sína vísu. Frásögnin er ekki
neitt svipuð frásögninni af Antoni og feluleik
dýranna í kringum hann. List Tuma er tak-
mörkuð við einangraða hluti. Hann sér ekk-
ert í heild, að því leyti er hann líkur hinu ljóð-
ræna ljóði. Það eru einstakir hlutir sem
breytast og taka á sig mynd þeirra sem nota
þá. Til að mynda er sú myndbreyting áber-
andi í straujárninu eða strauboltanum. Aftur-
endi þess er endi kynsins sem kastar af sér
hvað mestri gufu eftir að hafa pressað (eða
verið í ógurlegri pressu frá því mannkynið
eða helmingur þess (og þá verri parturinn)
fór að finna upp pressujárnin handa því til að
pressa brækur).
Eins og þið sjáið er þetta ólíkt freistingum
heilags Antons sem var undir freistinga-
„List Tuma er tak-
mörkuð við einangr-
aða hluti. Hann sér
ekkert í heild, að því
leyti er hann líkur hinu
Ijóðræna Ijóði," segir
Guðbergur Bergsson
mti. um sýningu
Tuma Magnússonar í
Nýlistasafninu.
pressu og kynjadýr af afar grunsamlegu kyni
glottu framan í hann ef hann leit andartak
upp úr Biblíunni.
Skopskyn Tuma er auðsætt og það er tals-
verð söguleg samþjöppun hluta í sumum
málverkunum, ekki þó sambræðsla tímans
heldur annað sem vekur undrun. Og undr-
andi maður er alls ekki í neinum sérstökum
tíma eða stefnu. Slíkur er undramáttur undr-
unarinnar: hann upphefur.
Mér þykir líklegt að Tumi ráði ekki yfir
nægri tækni til að skapa verulega flókinn
myndheim, og þess vegna tefji skortur á
leikni handanna fyrir huganum og leyfi hon-
um ekki að blómgast í verulega frjóum litum
í feluleik. Liturinn er þá í samræmi við efnið.
A fleiri en einum stað neyðir hann litinn upp
á efnið. Á öðrum stað fer litur og efni alger-
lega saman, eins og í góðu myndinni Aðsvif.
I þeirri mynd er málheimur og myndheimur
og samræmi/andstæður.
Þessi sýning hæfileikanna ber hvarvetna
merki manns sem er að finna innri myndsýn
sína og ferðast um í myrkrinu með pensil og
litaspjald og léreft á striga sem hann þarf að
fylla með einhverju sem er „aðeins frá hon-
um sjálfum kornið". Og þetta er vandamál
okkar allra, lífsins: að fylla einhvern ákveð-
inn flöt af myndum og hugsun. Og við verð-
um að gæta þess að verða ekki ofhlæðinu að
bráð og ekki heldur tóminu.
Maður má ekki heldur tala mikið vegna
þess að þá kemur svartur blettur á tungu-
bleðilinn. Og þannig tunga er ósköp ljót og
verður hengd í málverkasafn guðs á himn-
um, þar sem lygatungurnar hanga englun-
um til sýnis. Englarnir eru að sjálfsögðu ekk-
ert fyrir klessulist á tungum.
BARNABÓKMENNTIR
Enid Blyton
Þeir sem fæddir eru 1935 eða síðar hafa
líklega flestir lesið bók eftir Enid Blyton,
sumir margar, enda úr nógu að velja: Doddi,
Ævintýrabækur, Fimmbækur, Dularfullu-
bækur, Baldintáta, Leynifélagið sjö saman.
Enid Blyton (1878—1968) var með ólíkindum
afkastamikil: á rúmlega 40 ára ritferli samdi
hún meira en 600 bækur (jú, sex hundruð,
ekki sextíu), ef marka má enska uppsláttar-
bók (Macmillans). Fyrsta bók hennar kom út
árið 1922, en eftir 1964 samdi hún fátt eitt og
einungis Doddabækur. Þegar bezt lét komu
út meira en 30 bækur á ári, ljóð, leikrit, smá-
sögur, skáldsögur og jafnvel söngleikir. Vin-
sældir hennar voru óviðjafnanlegar, einkum
í Bretlandi. Þar voru bækurnar prentaðar
tugum saman ár hvert, frumútgáfur og end-
urprentanir, og enn mun hún vera langvin-
sælasti höfundur sagna fyrir börn á aldrin-
um 8—12 ára þar í landi.
Um og eftir 1950 fóru gagnrýnendur að
hnýta í bækur Enid Blyton, einkum Dodda.
Fyrsta Doddabókin var gefin út árið 1949,
teikningar eftir hollenzkan mann, van der
Beek. Síðan rak hver bókin aðra, og Doddi
varð vinsæl myndasaga í blöðum og tímarit-
um. í kjölfarið fylgdu Dodda-leikföng,
Dodda-tannburstar o.s.frv. Ótal greinar og
jafnvel bækur hafa verið skrifaðar um
Dodda og einkum gegn honum, t.d. hafa
gagnrýnendur deilt á ósjálfstæði hans, og
einn höfundur hélt því fram, að Enid Blyton
væri að sýna Bretum, hvað þeir væru háðir
velferðarþjóðfélaginu (í gervi Eyrnastórs)!
Hérlendis hefur fátt eitt verið þýtt af Dodda-
bókum, og þær hafa ekki notið mikillar hylli,
enda eru þær ósjálegar, prentaðar á vondan
pappír og letur svo smátt, að fullorðnir
tregðuðust blessunarlega að lesa þær fyrir
börnin.
Enid Blyton átti oft í útistöðum við gagn-
rýnendur og kvaðst raunar ekki taka mark á
umsögnum þeirra, sem eldri væru en 12 ára.
Á hinn bóginn stefndi hún þeim oft fyrir rétt
vegna ærumeiðandi ummæla um sig og per-
sónur sínar.
í uppsláttarriti um enskar bókmenntir á
20. öld er haft eftir einum gagnrýnanda, að
Enid Blyton „hafi hugsað eins og barn og
skrifað eins og barn.“ Bækur hennar hafa ei
að síður verið þýddar á fjölda tungumáia og
notið lesendahylli; 1975 höfðu komið út
rúmlega 70 bækur á íslenzku. Ekki veit ég
með vissu hver var fyrst í röðinni, en Sveitin
heillar kom út 1945, en síðan hver af ann-
arri, fyrst Ævintýrabækur, þá Fimm-, Dular-
fulu-, Baldintáta o.s.frv. Þessir stóru flokkar
hafa notið fádæma vinsælda, meira að segja
hafa verið flutt framhaldsleikrit í útvarpi
byggð á Ævintýrabókum. Baldintátubæk-
urnar eru sér á parti. Hún er vandræðabarn-
ið, sem stendur sig þegar á hólminn er komið
— góð inn við beinið, en hæfileikarnir njóta
sín ekki heima. Hinir flokkarnir eru leynilög-
reglusögur og allar byggðar upp með keim-
líkum hætti: Söguhetjurnar eru nokkur
börn, sem eru meira og minna skyld, tvenn
systkin í Ævintýrabókum, þrjú systkin og
frænka þeirra í Fimmbókum, og tvenn syst-
kin og vinur þeirra í hinum dularfullu. Hinar
síðasttöldu. gerast allar í heimabæ krakk-
anna, friðsælu sveitaþorpi, þar sem eitthvað
ber til tíðinda og börnin og Snati leysa gát-
una. Gunnar lögregluþjónn er heldur sljór og
þvælist fyrir krökkunum, beinlínis fjand-
skapast við þau og bíður ávallt lægri hlut. í
Ævintýrabókunum kvænist lögreglan inn í
fjölskylduna og er innan seilingar til að
handsama bófana þegar krakkarnir og páfa-
gaukurinn Kíkí hafa leyst gátuna. Og sama
er upp á teningnum í Fimmbókum: I skóla-
leyfum sínum fara krakkarnir í ferðalag, rek-
ast á glæpamenn, sem oftast hrekjast niður
í jarðgöng undan hetjuhundinum Tomma.
Lögreglan mætir á staðinn og handtekur bóf-
ana þegar þeir hunzkast upp úr jarðgöngun-
um. Ábyrgir Blyton-fræðingar halda því
fram, að hún hafi lagt mesta rækt við Fimm-
bækurnar, og sjálf sé hún fyrirmynd Georg-
ínu, sem afneitaði kyni sínum og vildi vera
strákur. Segi menn svo, að fræðimenn séu
ekki naskir.
Vinsældir leynilögregluflokkanna liggja
líklega í hinni hröðu atburðarás. Lesendur,
8—13 ára börn, sjá sig í fullorðinshlutverki,
leysa gátur án aðstoðar hinna eldri. Ofbeldi
er fremur hótað en því sé beitt, og þó eru
strákarnir stundum rotaðir. Börnin eru á
sama reki og lesendur, standa sig vel í skóla,
en sögurnar lýsa einungis afrekum þeirra í
leyfum, lausn glæpamála. Þau eru reyndar af
ýmsu tagi, smygl, peningafals, listaverka-
þjófnaður o.s.frv., aldrei morð. Bófarnir eru
yfirleitt með byssu, skjóta stundum, einkum
á Tomma og Kíkí, en hitta aldrei. Og vel á
minnzt, dýrin eiga ekki minnstan þátt í vel-
gengni frú Blyton. Allir krakkar vildu eiga
gæludýr á borð við Kíkí og Tomma.
Gagnrýnendur hafa haldið því fram að alls
konar fordóma gæti í bókum Enid Blyton,
t.d. eru glæpamenn stundum svartir, og
sígaunar eru jafnan hið versta fólk í sögum
hennar.
Að öllu þessu samanlögðu skýrist ef til vill,
hvað Blyton afkastaði miklu. Sögurnar eru
eins að allrí byggingu. Eins konar samnefn-
ari gæti verið á þá lund, að krakkar á ferða-
lagi, geysivel nestaðir, þvælast á slóð glæpa-
manna, gjarnan í höll eða á eyju, koma
þeim í opna skjöldu, m.a. vegna þess að þau
finna leynigöng, kalla á lögregluna þegar
bófarnir hafa um stund hrakizt í fúlum göng-
um undan aðgangshörðum dýrum. Þetta eru
því dæmigerðar afþreyingarbækur, staðlað-
ar persónur, ævintýralegt umhverfi, seríur
og auka í engu við reynslu lesenda. Hins veg-
ar skal þess getið, að þær eru stórum betri en
yngri hliðstæður (Nancy, Frank og Jói),
vegna þess að margar hafa verið þýddar á úr-
vals mál.
Heimildir: Ýmsar handbækur og upp-
sláttarrit.
„Krakkar á ferðalagi,
geysilega vel nestaðir,
þvælast á slóð glæpa-
manna, gjarnan í höll
eða á eyju og koma
þeim í opna skjöldu,
m.a. vegna þess að
þau finna leynigöng,"
segir Sölvi Sveinsson
m.a. um sögubygg-
ingu I barnabókum
Enid Blyton.
16 HELGARPÓSTURINN