Helgarpósturinn - 08.01.1987, Blaðsíða 26

Börn, bönn
og bíó
hugleiðingar um áhrif ótta og spennu á unga
fólkið
Skiljiði ekki, þetta er lífið, svona hlutir geta gerst. Við getum ekki bara alltaf skipt yfir
á nýja stöð..!
Margt hefur verid ritaö og rœtt um
þau áhrif, er riútíma fjölmidlar hafa
á börn og unglinga. Eins og gefur aö
skilja eru ekki allir á eitt sáttir um
liversu œskileg eöa óœskileg þau
áhrif kunni aö vera fyrir andlegan
þroska þeirra. Enda er í því tilliti
sem öðrum oft býsna erfitt aö leggja
fram fullgildar alhœfingar út frá
þeim rannsóknum, sem þrátt fyrir
allt hafa veriö geröar á þessu sviöi í
tímans rás.
Þannig birti bandaríski sálfræð-
ingurinn Martin Grotjahn í nóv-
ember 1958 grein í tímaritinu Films
and Filrning sem hann kallaði
„Horror — Yes it can do you good“,
eða Hrollvekjur — Já, þær geta orð-
ið þér til góðs. Par fullyrðir hann
blákalt, að kvikmyndahrollvekjur
hafi vissu ákjósanlegu félagslegu
hlutverki að gegna, og það af þeirri
einföldu ástæðu að þær sjái of-
vernduöum nútíma börnum og ung-
lingum fyrir þeirri spennumettuðu
útrás vissra innibyrgðra hvata sem
er þeim jafn bráönauðsynleg og
þessar hvatir eru þeim eölislægar.
SPENNA/ÓTTI
Á hinn bóginn fullyrða sálfræð-
ingar á borð við Fredric Wertham
og Hilde Mosse, að framangreint
myndefni geti undir engum kring-
umstæðum þjónað þeim tilgangi er
Grotjahn ætlar því. í því tilliti styðj-
ast þau við eigin rannsóknir, sem
ótvírætt gefa til kynna, að slíkt
myndefni geti undir vissum kring-
umstæðum jafnvel virkað sem hvati
á aukna tíðni geðrænna sjúkdóms-
einkenna hjá einstaklingum, sem á
annað borð eru þegar veikir fyrir.
Áður en við lítum nánar á hvernig
börn á mismunandi aldursskeiðum í
raun upplifa það myndefni, sem fjöl-
miðlar á borð við kvikmyndir og
sjónvarp bera dags daglega á borð
fyrir þau er e.t.v. rétt að gera grein-
armun á tveimur hugtökum, er
beint tengjast þessari upplifun
þeirra á nefndu fjölmiðlaefni, nefni-
lega hugtökunum spennu annars
vegar og ótta hins vegar. Spenna fel-
ur í sér almenna hluttekningu, eða
innlifun barnsins í einhverja nánar
tiltekna dramatíska atburðarás og
er þannig í sjálfu sér ekki svo ýkja
hættuleg andlegri velferð þess, á
meðan ótti felur í sér að barnið upp-
lifir þessa sömu atburðarás á þann
veg, að því finnst sjálfu sér persónu-
lega ógnað í einhverju tilliti.
í MYNDUM OG
VERULEIKA
Rannsóknir hafa sýnt, að yngri
börn (þ.e. börn undir skólaaldri)
skortir oftastnær bæði þroska og
reynslu til að geta út í æsar fylgt eftir
lengri og flóknari atburðarás í kvik-
myndum. I þess stað hafa þau til-
hneigingu til að festa sig við, og
nema einstök brot þessarar sömu at-
burðarásar, án þess þó að vera fær
um að setja þau í rétt orsakasam-
hengi við aðra hluta frásagnarini
Þessi brot tengja þau síðan beint
eigin takmarkaða reynsluheimi, og
að sama skapi án tillits til þess hvað
höfundar viðkomandi myndefnis
vildu í raun sagt hafa með þessari
nánar tilteknu afurð sinni. Börn á
þessum aldri eiga aukinheldur
býsna erfitt með að gera skýran
greinarmun á eigin ímyndunarafli og
því efnisinntaki, sem þeim birtist á
þennan hátt á hvíta tjaldinu eða á
skjánum. Þannig er túlkun þeirra á
þessum ósamstæðu brotum úr at-
burðarásinni í raun í mun ríkara
mæli afurð þeirra eigin hugsana og
hugrenningatengsla, sem síðan eiga
sér sjaldnast (eða í besta falli að
mjög takmörkuðu leyti) nokkuð
sameiginlegt með raurwerulegu
efnisinntaki viðkomandi myndefn-
is. Viö þetta bætist síðan að börn á
þessum aldri upplifa viðkomandi at-
burðarás sem ,,raunverulega", en
ekki eins og við hinir fullorðnari,
sem leikna eftirlíkingu af raunveru-
leikanum. Og höfum við þar með
hluta skýringarinnar á því, hvers
vegna börn upplifa myndefni, sem
við undir venjulegum kringum-
stæðum álítum tiltölulega mein-
laust, á allt annan hátt en okkur
hafði áður órað fyrir.
AÐHALD OG HAND-
LEIÐSLA
Þetta felur óneitanlega í sér að í
raun getur engin kvikmynd (hversu
meinlaus, sem hún kann annars að
virðast við fyrstu sýn) talist fullkom-
lega skaðlaus fyrir börn undir
skólaaldri. Þar með er vitaskuld
ekki sagt að foreldrar ættu alfarið
að forðast að Iáta yngri börn sín
horfa á t.d. sjónvarp. í þess stað und-
irstrikar framangreint mikilvægi
þess, að börnum sé veitt aðhald og
bein, eða óbein handieiðsla á því
aldursskeiði, er þau hafa ekki enn
að fullu meðtekið eðli og eiginleika
þess myndmáls, sem notað er í kvik-
myndum og sjónvarpi.
Eftir að skólaaldri er náð breytast
allar forsendur fyrir því hvernig
börn upplifa það fjölmiðlaefni, er
viö berum á borð fyrir þau. Skiln-
ingur þeirra á eðli myndmálsins hef-
ur aukist til muna, og þau eru að
auki mun betur í stakk búin að gera
út frá fyrri reynslu skýran greinar-
mun á raunveruleikasviði miðilsins
og sínu eigin. Því meiri sem þekking
þeirra er á eðli miðilsins, þeim mun.
auðveldara eiga þau með að gera
sér grein fyrir hvers kyns myndefni
á sér nokkra stoð í raunveruleikan-
um og jafnframt hvers kyns mynd-
efni þeim er óhætt að afgreiða, sem
hreinan uppspuna eða eftirlikingu á
raunverulegum atburðum. Þetta fel-
ur vitaskuld engan veginn í sér aö
nefnt fjölmiðlaefni geti ekki haft
skaðleg áhrif á þennan aldurs-
hóþ . . . heldur einvörðungu að for-
sendur fjölmiðlaneyslunnar hafa
breyst.
RANGTÚLKANIR
Eldri börn eru ólíkt þeim yngri
fær um að gera tiltölulega skil-
merkilegan greinarmun á eigin
raunveruleikasviði og þeim atburð-
um er eiga sér stað á skjánum og
hvíta tjaldinu. En þau gera engu að
síður stöðugan samanburð á þess-
um tveimur raunveruleikasviðum,
þar sem hið síðarnefnda hefur jafn-
framt í raun oft á tíðum yfir að búa
mun minna þekkingargildi fyrir
eðlilega mótun þroskaferils þeirra.
Þannig nýta þau sér óspart þá
reynslu er þau verða aðnjótandi úr
hinu síðarnefnda, við úrlausn eigin
mála. Þessi viðleitni þeirra getur
siðan sökum reynsluleysis þeirra á
öðrum sviðum orsakað ýmsar mis-
bagalegar rangtúlkanir þeirra á eigin
raunveruleikaheimi, sem þegar
verst lætur gætu síöarmeir orðið
þeim fjötur um fót, á leiö þeirra til
aukins skilnings á þeim félagslegu
aðstæðum, sem þau búa við í raun.
TÓNLISTARFÉLAG Krists-
kirkju hefur verið afkastamikið fé-
lag og heldur fullum dampi. Á
sunnudag kl. 17 efnir félagið til tón-
leika í safnaðarheimili kirkjunnar
að Hávallagötu 16 og verður þá boð-
ið upp á fjölbreytt verk sem flest
hver hafa ekki heyrst áður hér á
landi. Kolbeinn Bjarnason, flauta og
Dagný Björgvinsdóttir, píanó, leika
verk eftir C.P. Bach, P. Hindesmith,
Schumann, D. Martino og Kazuo
Fukusima og einnig mætir til leiks
GuöniFranzson með klarinettið sitt
og leikur með Kolbeini og Dagnýju
valsa eftir Sjostakovitz. Sem sjá má
af höfundaupptalningunni kennir
ýmissa grasa og spanna verkin yfir
tveggja alda tímabil.
SKEMMTIkraftarnir kunnu,
Júlíus Brjánsson og Jörundur Guö-
mundsson, hafa stillt sína strengi
saman í fjörugt prógramm og ætla að
grínast um landið næstu vikur og
mánuði. Júlíus segir að prógrammið
sé sniðið að þörfum allra, en að
framundan séu átök í pólitíkinni og
skipi hún því sinn veglega sess. Þeir
félagar hafa reyndar þegar hafist
handa og skemmtu á árshátíðum
sjómanna í Keflavík og Akranesi ný-
verið við mjög góðar undirtektir.
Júlíus segir að margar landsþekktar
persónur muni sjá dagsins ljós hjá
þeim (t.d. Diddi úr Fastir liðir) og að
þeir muni taka á stórmálum sem
blásin hafa verið upp eins og t.d.
smokkamálið! Má búast við því að
þeir félagar verði afar eftirsóttir —
sérstaklega þegar árshátíðavertíð-
in byrjar af krafti.
ARKITEKTAR hafa ýmislegt
til að sýna, enda með sérstakt ,,sýn-
ingarráð" innan sinna félagasam-
taka. í kvöld opnar í Ásmundarsal
sýning á lokaverkefnum nýútskrif-
aðra arkitekta, en slíkar sýningar
hafa verið árviss viðburður um
þriggja ára skeið. Arkitektar nema í
hinum ýmsu löndum og ávinna sér
misjafnan smekk eins og gefur að
skilja. Sýningin verður opin alla
daga kl. 14—22 frá 8. til 18. janúar,
en höfundar standa fyrir sérstakri
kynningu á verkum sínum 8. og 15.
janúar kl. 20. Aðgangur að sýningu
hinna 8 nýútskrifuðu nemenda er,
já, ókeypis. Á sýningunni kennir
margra grasa, verkin eru verksmiðj-
ur, ráðhús, safnahús, tónlistarhús,
Reykjavíkurhöfn svo eitthvað sé
nefnt.
KLASSÍSKA tónlistarlífið er að
jafnaði fjörugt í vetrarstillunum. Sin-
fónían er að leggja af stað eftir jóla-
leyfi og nú á fimmtudagskvöld gefur
að heyra verk eftir þrjú tónskáld, þá
Jón Leifs, Karol Szymanowski og
Alexander Borodin í Háskólabíói
undir stjórn Páls P. Pálssonar. Ein-
leikari verður pólski píanóleikarinn
Elizabeta Zajac-Wiedner. Á laugar-
dag verður Tónlistarfélagiö með
þau Guönýju Guömundsdóttur og
Philip Jenkins á konsert í Austur-
bœjarbíói, þar sem strengir píanós
og fiðlu verða stilltir saman. Prófess-
or Frederick Marvin leikur svo verk
eftir þá Soler, Beethoven, Liszt og
Chopin á mánudagskvöld á Kjar-
valsstöðum. Eftir rétta viku, eða
fimmtudagskvöldið 15. janúar verð-
ur Sinfónían svo aftur á ferðinni
með Vínartónleikana sína í Há-
skólabíói og það verður Gerhard
Decker sem stjórnar þeim að þessu
sinni.
JAZZ
eftir Vernharð Linnet
Draugar á ferö og flugi
Piltarnir í Glenn Miller bandinu
voru ekki átakanlega glaðlegir á
svipinn þarsem þeir blésu á ára-
mótadansleik Sjónvarpsins í
Broadway. Það var heldur ekki
von — það er varla mikil nautn að
leika í draugabandi sem þessu.
Sömu ópusarnir leiknir eins kvöld
eftir kvöld allan ársins hring. Það
var stundum eldur í gamla góða
Glenn Miller bandinu þegar kapp-
ar á borð við Bobby Hackett, Irv-
ing Fazola og Tex Bancke tóku
sólóa en allt er það liðin tíð.
Draugasveitir sem þessar eru ekki
óáþekkar sinfóníuhljómsveitum
sem leika sömu vinsælu verkin
áratugum saman. Hljóðfæraleik-
ararnir eru bara í vinnunni — ný-
sköpun engin. Það hafa verið
miklar deilur í Count Basie band-
inu, eftir dauða meistarans, hvort
sú stefna skyldi valin að leika
gömlu vinsælu verkin eingöngu
eða hafa ný í bland. Vonandi held-
ur Frank Foster, er nú stjórnar
hljómsveitinni, þeirri stefnu for-
vera síns, Thad Jones, að taka ný
verk til flutnings. Vonandi verður
Basie bandið aldrei draugaband.
Fáir djasstónleikar hafa vakið
aðra eins hrifningu hérlendis og
tónleikar stórsveitar Lionel
Hamptons í Háskólabíói. Hamp-
ton valdi þá leið að blanda gömlu
ópusunum ss. Hamps boogie
woogie, Air mail special, Moon-
glow ofl. saman við ný verk. Hann
leyfði strákunum í sveitinni að
spreyta sig — og árangurinn var
leikgleði er smitaði alla. Aðrir
djassmeistarar ss. Duke Ellington
höfðu sjaldan ný verk á tónleik-
um. ,,Fólk borgar sig ekki inn til að
heyra nýsköpun. Hana hljóðrita
ég,“ sagði tónjöfurinn. Þetta
átti trúlega við í Bandaríkjunum
en í Evrópu söknuðu menn þess
sárlega að heyra sjaldnast stór-
virki Ellingtons á tónleikum. Ekki
það að tónleikar Ellingtonbands-
ins hafi ekki verið upplifun — þeir
hefðu bara verið enn meiri upplif-
un hefðu nýju verkin fengið jafn-
mikið rúm og þau gömlu.
í nóvember sl. skrifaði Einar
Kárason, rithöfundur, grein í Þjóð-
viljann þarsem hann fjallaði um
gamla rokkarann Jerry Lee Lewis.
Þar minntist Einar á draugana:
„Svo eru pantaðir að utan ryk-
fallnir safngripir skemmtanalífsins
sem ferðast með þrautskipulagðar
sýningar í anda velmektarár-
anna.“ Vel að orði komist hjá rit-
höfundinum en þegar dæmi eru
nefnd bregst honum bogalistin:
Fats Domino og Dave Brubeck.
Fats spilaði að vísu einsog í gamla
daga en það gerði Dave Brubeck
ekki. Efnisskrá hans samanstóð af
gömlum og nýjum verkum þar-
sem leitað var fanga í japanskri
sem hebreskri tónlist utan að
djassheimurinn sjálfur glitraði þar
í öllum sínum margbreytileika.
Take five var aukalag — hespað af
fyrir fólkið. En það á ekkert skylt
við draugatónlistina. Hvaða skoð-
un sem menn hafa á Dave
Brubeck er eitt víst: hann er skap-
andi tónlistarmaður sem sífellt
bætir nýjum verkum í safn sitt og
túlkar þau gömlu á ólíkan hátt frá
ári til árs — hvorki safngripur né
skemmtikraftur.
DJASSSAGAN A SNÆLDUM
Sá merkisatburður gerðist fyrir
jól að Iðnskólaútgáfan og FÍH gáfu
út 24 snældur með öllum þeim
ópusum er Jón Múli Árnason vitn-
ar til í Djasssögu sinni er út kom
1985. Er þetta hið mesta verk og
tónlistin spannar allt frá fyrstu
djasshljóðritununum með Orginal
Dixieland Jass Band frá 1917 til
Cecil Taylors og Ornette Cole-
mans. Bók Jóns, Djass, kemur þá
fyrst að gagni er menn hafa spól-
urnar við hendina til að glöggva
sig á því sem frá er sagt.
Ætli taki ekki um sólarhring að
hlusta á snældurnar allar, en þær
kosta aðeins um fimmþúsund
krónur og fást hjá Iðnskólaútgáf-
unni í Iðnskólanum í Reykjavík.
Metnaðarfyllri bókasöfn og tón-
listarskólar geta vart án þessa
verks verið því djassinn er ein höf-
uðlistgrein okkar tíma þó ýmsum
menningarvitum íslenskum sé
það ekki enn Ijóst. Slíkir fyrir-
finnast vart í öðrum löndum.
26 HELGARPÓSTURINN