Helgarpósturinn - 05.02.1987, Page 8

Lawson sendiherra í skrifstofu sinni á íslandi 1951. (Pétur Thomsen — Ljósmynda-
safnið)
Andrúmsloftiö á McCarthytímanum
RÍKISSTJÓRN
Í KÖLDU STRÍÐI
Ráðuneyti Steingríms Steinþórs-
sonar, sem var samstjórn Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks,
var skipað 14. mars 1950 og fékk
lausn 11. september 1953. Frá
Sjálfstæðisflokki voru í þessari rík-
isstjórn: Bjarni Benediktsson utan-
ríkis- og dómsmálaráðherra,
Björn Ólafsson mennta- og við-
skiptamálaráðherra og Olafur
Thors atvinnumálaráðherra. Frá
Framsóknarflokki voru Steingrím-
ur Steinþórsson forsætisráðherra,
Eysteinn Jónsson fjármálaráð-
herra og Hermann Jónasson land-
búnaðarráðherra.
Þessi ríkisstjórn var mynduð eft-
ir mikið þóf og gerðu leiðtogar
flokkanna, Bjarni Benediktsson
og Ólafur Thors annars vegar og
Hermann Jónasson hins vegar,
með sér samkomulag um að eng-
inn þeirra yrði forsætisráðherra,
en sameinuðust þess í stað um
Steingrím Steinþórsson forseta
sameinaðs Alþingis og framsókn-
armann.
Ef marka má skýrslurnar og
skeytin frá Bandaríkjunum þá hef-
ur Bjarni verið „sterki maðurinn"
í þessari ríkisstjórn og farið að
mestu sínu fram. Litlar heimildir
eru til um þetta örlagaár, 1951, og
það hefur stundum verið talað um
myrkan tíma.
Kalda stríðið var í algleymingi;
McCarthyisminn á fullu í Banda-
ríkjunum, kommahræðsla og
ótrúleg tortryggni í garð frjáls-
lyndra afla. Kóreustyrjöldin varð
ekki til að draga úr kuldanum og
þetta kalda stríð tortryggninnar
og kommahræðslunnar læsti sig
um þjóðfélögin á Vesturlöndum,
svo sem sjá má einnig á íslandi.
skýrt frá beiðni íslands um ná-
kvæmari upplýsingar.
í fundargerðinni frá 20. janúar
koma fram ýmsar kröfur íslendinga.
Þar á meðal er krafan um að Islend-
ingar geti sagt upp varnarsamningi,
sem gerður væri, með eðlilegum
fyrirvara — „reasonable notice".
Lawson sendiherra sagði á fundin-
um að þetta væri einna erfiðasti
þröskuldurinn í vegi samninga. Full-
trúi frá varnarmálaráðuneytinu
stakk upp á því að reynt yrði að fá
varnarsamning sem gilti til jafn-
lengdar við Natóaðild íslands. Ef
það gengi ekki ætti að freista þess
að fá samning til eins langs tíma og
mögulegt væri. Þar sem Bandaríkin
kæmu til með að eyða háum upp-
hæðum í varnir íslands, væri ekki
viðunandi að ná samningi til
skamms tíma eða samningi sem fæli
í sér að hann væri einhliða upp-
segjanlegur. „Bandaríkjaþing vill
geta gengið að því vísu að Bandarík-
in fái eitthvað fyrir peningana sína“.
ENGA HÖRUNDS-
DÖKKA
Þá segir í minnispunktunum frá
ósk íslendinga um að ráða þjóðerni
þeirra sem væru í herliði því sem
kæmi tiL landsins. Fulltrúi varnar-
málaráðuneytisins sagðist hafa á til-
finningunni eftir viðtal við utanrík-
isráðherrann íslenska, Bjarna Bene-
diktsson, að Islendingar væru and-
vígir því að svertingjar yrðu í her-
sveitunum. Tveir aðrir fundarmenn,
þeir Hulley og Byrns frá utanríkis-
ráðuneytinu rifjuðu upp, að á styrj-
aldarárunum hefði íslenska ríkis-
stjórnin krafist þess að nokkrir
svertingjar, sem þá voru í hernáms-
liðinu yrðu fjarlægðir — „og var það
gert“. Fulltrúi varnarmálaráðuneyt-
isins kvað útilokað að ráða litar-
hætti allra hermanna í einstökum
hersveitum, — vel væri hugsanlegt
að i slíkum hersveitum sem væru
sendar til íslands væru Filippseying-
ar, Kínverjar og hörundsdökkir her-
menn.
ÍSLENDINGAR VILJA
HERÞJÁLFUN
Þá kemur sú ósk íslensku ríkis-
stjórnarinnar fram, að þeir vilji fá
þjálfun fyrir íslendinga. A fundinum
vestra veltu bandarísku embættis-
mennirnir fyrir sér hvað íslendingar
ættu við með þessari ósk. Einn
þeirra talar um að það gangi ekki að
taka Islendinga inn í bandarískar
hersveitir, því það sé bannað með
lögum. Annar taldi, að ef til vill
væru íslendingar að hugsa um að
þjálfa 2700 manns til að taka við
vörnum landsins síðar meir, en
þessa tölu hermanna höfðu Banda-
ríkjamenn nefnt áður.
Lawson sendiherra Bandaríkj-
anna á íslandi kvað mjög nauðsyn-
legt að íslendingar yrðu ekki útilok-
aðir frá þátttöku, því með því að
leita herþjálfunar væru þeir að sýna
hversu þeir væru fúsir til samstarfs
um varnirnar. íslendingar gerðu ráð
fyrir því að hermenn þeirra fengju
greidd laun frá Nató, sem greiddi og
annan kostnað.
Á þessum fundi sem fjallar um
óskir íslendinga í upphafi samn-
ingaviðræðna, kemur einnig fram
sú skoðun landans, að Nató ætti að
sjá um sérstakar öryggisráðstafanir
varðandi íbúana, svo sem byggingu
flugvalla og vega til að hægt sé að
flytja íbúa bæjanna snarlega í burtu.
8 HELGARPÓSTURINN
Bandaríkjamennirnir voru ekki á
eitt sáttir um hvernig verða skyldi
við þessari ósk íslenskra stjórn-
valda. Ákveðið var að halda þessu
opnu í samningaviðræðunum.
Þá er komið að þeim punkti, þar
sem íslendingar óska eftir að fá að
ákveða hvar herliðið verði staðsett.
Varnarmálaráðuneytið og utanríkis-
ráðuneytið voru samkvæmt fundar-
gerðinni sammála um að reyna að
halda þessu atriði sem mest opnu í
samningaviðræðunum við íslensk
stjórnvöld. Bandarísku viðræðu-
mennirnir ættu að forðast að samn-
ingsbinda ákveðnar staðsetningar.
Fulltrúi varnarmálaráðuneytisins
minntist þó á að fá aftur aðstöðu
hersins í Hvalfirði og varaflugvelli.
Þá vildu íslensk stjórnvöld taka
fyrir í væntanlegum samningavið-
ræðum lögfræðileg vandamál
vegna lögsögu yfir herliðinu, ráðn-
ingu íslensks vinnuafls og svarta-
markaðsbrask.
Lawson sendiherra kvaðst mundu
gefa út almenna yfirlýsingu um að
Bandaríkin myndu reyna að koma í
veg fyrir svartamarkaðsbrask. Þá
vildu íslensku stjórnvöldin fá að vita
hver ætti að borga kostnaðinn og
fjármagna varnirnar. Á fundinum er
sagt að Nató („það er að segja
Bandaríkin") muni borga reikning-
inn. Fulltrúar varnarmálaráðuneyt-
isins stungu upp á því, að íslend-
ingar myndu gefa út yfirlýsingu um
að þeir væru reiðubúnir að borga „í
samræmi við getu sína“. Slík yfirlýs-
ing mundi vera eins konar trygging
fyrir bandaríska þingið um að ís-
lendingar væru reiðubúnir að leggja
sitt af mörkum. En í þessum skýrsl-
um öllum kemur oft fram, að nauð-
synlegt sé að búa þannig um hnút-
ana, að þingið samþykkti þegar þar
að kæmi.
í lok fundargerðarinnar, kemur
fram sú ósk, að viðræðurnar verði
haldnar á Islandi. Fulltrúar banda-
ríska utanríkis- og varnarmálaráðu-
neytisins voru sammála því og að
þær skyldu hefjast í byrjun febrúar,
— með tilliti til þess, að áhugi fyrir
auknum vörnum meðal íslendinga
ætti að fara vaxandi eftir að Eisen-
hower yfirhershöfðingi hefði komið
í heimsókn til landsins 25. janúar.
I almennri umræðu á eftir var
samþykkt að taka enga ákvörðun
um endanlegt form varnarsamn-
ingsins. Formið yrði ákveðið eftir að
Lawson sendiherra hefði haft tæki-
færi til að ræða við íslenska utan-
ríkisráðherrann til að fá úr skorið
hvort samþykki Alþingis sé nauð-
synlegt og hvers konar upplýsingar
íslenska ríkisstjórnin teldi að hún
þyrfti að veita almenningi um samn-
inginn.
Næst er skeyti, „top secret", frá
utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna
dagsett 7. febrúar til sendinefndar-
innar í Reykjavík, sem þá hefur tek-
ið til starfa. Þar lætur utanríkisráðu-
neytið sendinefndina vita af óskum
varnarmálaráðuneytisins í málinu
og kveður í lagi að sendinefndin af-
hendi íslenska utanríkisráðherran-
um þessar upplýsingar „as soon as
you consider advisable", — „um leið
og þið teljið það ráðlegt". Að auki
ætti að skýra íslenska utanríkisráð-
herranum munnlega frá viðbótar-
ákvæðum um almennt farþegaflug,
sem væri í undirbúningi og að text-
inn yrði sendur honum svo fljótt
sem unnt væri.
„NOT TOO GOOD"
í skeyti 12. febrúar 1951 frá Law-
son sendiherra í Reykjavík til utan-
ríkisráðuneytisins er sagt frá við-
ræðufundi hans við Bjarna Bene-
diktsson utanríkisráðherra. Á þess-
um fundi sýnir Lawson Bjarna upp-
kast að samningi milli ríkisstjórna
iýðveldisins íslands og Bandaríkj-
anna. Samningsuppkastið fylgir
ekki leyniskjölunum, en af fram-
haldinu má glöggt sjá hvernig það
hefur verið.
Lawson leggur mikla áherslu á að
þessu plaggi og öðrum leyniskjölum
viðvíkjandi þessum viðræðum
verði haldið leyndum. Bjarni sagði
að hann myndi gæta fyllstu var-
kárni en öryggisráðstafanir Islend-
inga væru ekki alltof góðar — „not
too good“.
Síðan kemur frásögn Lawsons:
„Utanríkisráðherrann leit í hraði
yfir uppkastið. Þegar hann hafði
lokið við fyrstu blaðsíðu uppkasts-
ins vék hann að fjórðu grein, þar
sem segir „samningurinn mun gilda
á meðan Norður-Atlantshafssátt-
málinn er í gildi“ (en hann kveður
á um stofnun og starfsemi NATO).
Hann kvaðst sannfærður um, að ís-
lenska ríkisstjórnin gæti engan veg-
inn samþykkt þessa grein. Eg benti
honum á að vafasamt væri að við
gætum hins vegar samþykkt rétt ís-
lands til einhliða uppsagnar á samn-
ingnum, þó ég gæfi ekki út neina
endanlega yfirlýsingu um það efni.
Ég væri þess hins vegar fullviss að
viðunandi samkomulag gæti tekist
einhvers staðar á milli þessara
tveggja sjónarmiða. Hann virtist
hins vegar áfram vera í vafa um
þetta atriði, en sagðist mundu íhuga
þetta vandamál, sem væri langmik-
ilvægast og við yrðum að ræða
þetta ítarlega síðar.
Utanríkisráðherrann bætti við, að
hann héldi að við kæmumst ekkert
áfram nema það yrði ljóst, að ísland
væri að taka á sig margs konar hluti
á grundvelli tiltrúar á og trúnaðar-
trausts til Bandaríkjanna með því að
bjóða sig fram sem varnarsvæði.
Þess vegna ættu Bandaríkin að bera
nógu mikið traust til íslensku ríkis-
stjórnarinnar til að telja útilokað, að
stjórnin myndi krefjast brottfarar
varnarliðsins og segja upp samn-
ingnum meðan þörf væri fyrir varn-
ir með þessum hætti.
Ég var fljótur að fullvissa hann um
að það væri ekki minnsti skortur á
trúnaðartrausti í garð núverandi
ríkisstjórnar íslands, hann gæti ver-
ið viss um að þessi grein í samningn-
um fæli ekki í sér trúnaðarbrest
gagnvart íslensku ríkisstjórninni. Ég
benti á að sú staðreynd að núver-
andi ríkisstjórn sæi þörfina fyrir
varnarbúnað og herlið og væri
reiðubúin til að taka þátt í þessum
viðræðum, sýndi ljóslega að stjórn-
in hefði ekki í hyggju að reka herinn
meðan hernaðarástandið í heimin-
um krefðist veru þess á íslandi.
Ég fullvissaði hann um, að við
værum algerlega sammála um það
atriði, að varnarlið ætti ekki að vera
lengur á Islandi, þegar þörfin fyrir
varnaráætlunina væri ekki lengur
fyrir hendi. Hvorki hann né við
Bandaríkjamenn vildum það. Ég
lét í Ijósi þá von að við yrðum færir
um að setja saman samnings-
ákvæði, sem við gætum rætt og
hagað þannig að það fullnægði ósk-
um beggja aðila.
Utanríkisráðherrann kvað jafn
nauðsynlegt fyrir ísland að vita ná-
kvæmlega hvaða óskir væru uppi í
sambandi við varnaráætlunina; þ.e.
umfang mannvirkja, hvers hernað-
aryfirvöld æsktu og hvað þau ætl-
uðu að gera við mannvirkin og
varnarsvæðin sem þau fara fram á.
Auðvitað er sagt frá þessu almenn-
um orðum í uppkastinu. En hann
virtist vera að hugsa um hvernig
hann ætti að kynna þessi mál fyrir
samráðherrum sínum í ríkisstjórn
og Alþingi. Ég skildi þarfir hans en
útskýrði að ómögulegt væri að vita
fyrirfram hvers yrði þörf, en við-
bótarupplýsingar og ýmsar hug-
myndir varðandi herbúnaðinn og
nánari útlistun á samningnum gæti
komið síðar. Ég kvaðst myndu gera
allt sem í mínu valdi stæði til að afla
honum ítarlegri upplýsinga og bauð
honum að leggja f ram lista með ósk-
um sínum. Þá benti ég á að hernað-
arsérfræðingar kæmu á morgun og
þeir myndu veita mér sérfræðiað-
stoð og hann gæti rætt við þá eða
hverjir sem væru aðrir sem hann til-
nefndi til þess. Þess vegna væri
verið að senda þessa sérfræðinga til
íslands."
VONDAUFUR
RÁÐHERRA
Síðan heldur Lawson áfram
skýrslu sinni af fundinum með
Bjarna: „Utanríkisráðherrann var
mjög vondaufur um möguleika um
samkomulag á grundvelli uppkasts-
ins. Hann endurtók nokkrum sinn-
um: „This will be most difficult", —
þetta verður mjög erfitt. Ég útskýrði
aftur fyrir honum að þetta væri nú
aðeins vinnuplagg, upphafspunktur —
grundvöllur samkomulags sem lýsti
viðhorfum hersins — og tækifæri
gæfust til umræðna og athugunar á
hverju atriði frá sjónarmiði ís-
lensku ríkisstjórnarinnar... Þegar
við slitum talinu lagði ég til að hann
liti á málið bjartari augum, — ég
væri viss um að hægt væri að sam-
ræma hugmyndir okkar og að við
næðum viðunandi samkomulagi.
Hann kvaðst myndu íhuga þetta allt
nánar og vonaðist eftir að við gæt-
um rætt málið frekar eigi síðar en
15. febrúar.
Þegar ég fór hafði ég það á tilfinn-
ingunni að hin víðtæku áform hers-
ins, sem fram koma í uppkastinu,
hefðu orðið honum áfall, þar sem
hann íhugaði erfiða aðstöðu sína til
að hafa áhrif á samráðherra sína í
ríkisstjórninni og leiðtoga Alþýðu-
flokksins — og að fá Alþingi til að
samþykkja uppkastið eða eitthvað í
líkingu við það. Mér fannst líka, þó
að utanríkisráðherrann væri mjög
svartsýnn í fyrstu, að það hefði þjón-
að ágætum tilgangi að kynna hon-
um uppkastið á þessari stundu. Það
verður til þess að málið er þegar
komið til alvarlegrar íhugunar og
tími hefur sparast með því að grund-
vallarsjónarmið hersins hafa þegar
komist til umfjöllunar. Mér finnst
líka að gera þurfi nauðsynlegar ráð-
stafanir til að þessar viðræður verði
um hríð á óformlegum grundvelli
vegna þess, að það væri óheppilegt
ef formlegar viðræður færu fram
áður en grundvallarsamkomulag er
komið í augsýn. Við verðum stöðugt
að láta í veðri vaka að við séum þess
fullvissir að viðunandi samkomulag
muni nást.“
STJÓRNSTÖÐ í
REYKJAVÍK
Af skýrslunni má sjá neðanmáls,
að Lawson sendiherra og Bjarni
Benediktsson hafa hist aftur 15.
febrúar og þar eru einnig mættir
aðrir ráðherrar í ríkisstjórn íslands
og Byrns frá utanríkisráðuneytinu
bandaríska.
Þann 17. febrúar útbýr sendi-
nefnd Bandaríkjanna skjal fyrir ís-
lenska utanríkisráðherrann, þar
sem segir frá hugmyndum um til-
gang varnarliðsins á fslandi. Þar
segir m.a. frá því að það verði hlut-
verk herliðsins að vernda aðalflug-
vellina, samgönguæðar, hafnir og
olíugeyma í Reykjavík og Keflavík.
Auk þess að verja aðsetur ríkis-
stjórnarinnar.
Talað er um loftvarnir í Reykjavík
og Keflavík en utan Keflavíkur verði
LEYNDARDÓMURINN
VIÐ HERTÖKUNA
Stjórnmálamenn fámálir í æuisögum
sínum. Islensk skjöl gœtu varpaö Ijósi á
málid
Myrkrið sem grúfir yfir samn-
ingstímabilinu í sögunni veturinn
1951, nær allt til þessa tíma. í ævi-
sögum stjórnmálamanna eru
tjöldin oft dregin frá viðburðum af
þessum toga, en því er ekki að
heilsa varðandi viðræðurnar janú-
ar til maí 1951. Sjálfsævisaga
Steingríms Steinþórssonar þáv.
forsætisráðherra hefur komið út í
tveim bindum, en hið þriðja er
ókomið og fjallar einmitt um um-
rætt tímabil. í þriggja binda sögu
Eysteins Jónssonar er heldur ekk-
ert fjallað um þessar viðræður, en
segir frá því að Eysteinn hafi tvisv-
ar farið til Washington 1951 vegna
lánamála, einkum hjá Alþjóða-
bankanum.
Stefán Jóhann Stefánsson, þáv.
leiðtogi Alþýðuflokksins, segir
ekki heldur frá þessum viðburðum
í sinni ævisögu. En Einar Olgeirs-
son leiðtogi Sósíalistaflokksins
fjallar mikið um málið í sinni sögu.
Hann segir m.a.: „Ég held að
leyndardómurinn við hertökuna
1951 eigi sér sömu rætur og erfið-
leikar þeir, sem Ólafur Thors átti
við að glíma 1946. Þeir hótuðu þá
að hafa herinn áfram, hvað sem Is-
lendingar segðu, og eins hafi það
verið 1951." Ekki verður séð af
þeim skeytum sem hér birtast né í
síðari greininni að Bandaríkja-
menn hafi haft í frammi slíkar hót-
anir 1951. Eins og segir annars
staðar gætu skeyti, fundargerðir
og önnur skjöl frá íslenska utan-
ríkisráðuneytinu varpað skýrara
ljósi á þessar viðræður.