Helgarpósturinn - 22.12.1987, Side 19

Hér mó sjá Victor Hugo rétt fyrir
1830, borgaralegur ungur höfundur í
góðum metum.
gift. Hugo kvaddi notalega og inni-
lokaða tiiveru rithöfundarins og
leitaði eftir kynnum við annað fólk
og öðruvísi en hann átti að venjast.
Hann uppgötvaði fátækt verka-
fólksins og fann aftur föður sinn sem
hann hélt að hefði látist þrjátíu ár-
um áður (eins og Maríus í Vesaling-
unum).
Þegar byltingin skall á árið 1848
varð hann fyrir óþægindum. Hann
var kosinn á þing sem fulltrúi íhalds-
ins og studdi Napóleon forseta til að
byrja með. En svo kom að örlaga-
stundinni, vendipunktinum. Þegar
Napóleon varð keisari eftir valdarán
sagði Hugo nei. Hann barðist á göt-
unni og lagði höfuð sitt að veði. Á
veggspjöldum mátti sjá auglýsingar
þar sem heitið var verðlaunum fyrir
þá sem myndu færa hann keisaran-
um, lifandi eða dauðan. Hann fór í
felur í París. Ástkona hans og lífs-
förunautur, Juliette Drouet, útveg-
aði honum falskt vegabréf og þá
hófst flóttinn. Fyrst til Brussel, síðan
til Jersey og loks fór hann Guernsey,
sem var á bresku svæði en samt að-
eins um tuttugu kílómetra frá
frönskum ströndum Normandí.
HUGO SEXTUGUR
Guernsey er í dag Rívíera breta.
Það var þar sem Victor Hugo upp-
götvaði sjóinn, ofbeldi hafsins.
í húsinu þar sem hann bjó, og
hafði reyndar smíðað öll húsgögnin
í sjálfur, dvaldi ásamt honum og fjöl-
skyldu hans fjöldi annarra útlaga.
Hinn mikli borgaralegi rithöfundur
var orðinn sósíalisti. Á Guernsey
lauk hann við Vesalingana.
Þegar fram liðu stundir sneru út-
lagarnir heim, einn á fætur öðrum,
enda var það freistandi þegar náðun
varð möguleg. Við vitum af eigin
reynslu að margir vinstrisinnaðir
rithöfundar eru til sölu ef verðið er
nógu hátt. En Hugo var ekki til sölu.
„Ef einn verður eftir þá verður það
ég"
Á Guernsey naði Hugo líka sam-
bandi við látið fólk. T.d. las Shake-
speare fyrir hann (á frönsku) fyrstu
senurnar úr harmleik einum. Hugo
hafði hins vegar lítið samband við
íbúa eyjunnar: „Ef þeir vilja tala við
mig geta þeir lært frönsku," sagði
hann, svolítið eins og Guðbergur
Bergsson á bókmenntahátíðinni.
HUGO SJÖTUGUR
Eftir átján ára útlegð sneri hann
loksins heim á ný. Napóleon hafði
flúið með skömm eftir að hafa beðið
ósigur fyrir Prússum, rétt eins og
Charles X og Louis Philippe höfðu
gert á undan honum. Victor Hugo
var fagnað eins og þjóðhetju þegar
hann sneri aftur. En 1871 skall
kommúnan á. París var umkringd
og fólkið svalt. Lagði sér til munns
gíraffa og fíla úr dýragarðinum.
Hugo skildi ekkert lengur. Hann
skildi ekki byltinguna 1830, hvað þá
heldur 1848 og ails ekki kommún-
una. En þegar henni var drekkt í
blóðbaði, og allir töpuðu sannfær-
ingunni sem hafði verið svo rík fyrir
byltinguna, var Hugo sá sem studdi
fórnarlömb kommúnunnar á með-
an aðrir þögðu. Hann var aftur kos-
inn á þing en nú sat hann þar lengst
til vinstri.
Samtal Laxness
við þjóðlífið
Halldór Guömundsson og Árni Sigurjónsson rœöa um nýjar bækur
sínar um Halldór Laxness og skáldskap hans.
Hér er hann hins vegar á efri árum,
þremur árum fyrir dauöa sinn. Þrátt
fyrir háan aldur viröist hann miklum
mun róttækari en á yngri árum.
HUGO ÁTTRÆÐUR
Dóttir hans var lokuð inni á geð-
sjúkrahúsi. Hin börnin þrjú voru dá-
in en hann ól þess í stað upp barna-
börnin. Fyrir þau skrifaði hann
ljóðasafnið „Listin að vera afi“, þar
sem hann endurnýjaði sig enn einu
sinni. „Að hugsa það er að fram-
kvæma" og „ég sé svart ljós“ voru
síðustu orð hans. TVær milljónir
manna, mest fátæklingar, fylgdu
honum til grafar.
Maðurinn hefur sennilega verið
algerlega óþolandi í sambúð. Bróðir
hans, sem var ástfanginn af sömu
konu og Hugo, varð geðveikur á
meðan á brúðkaupi þeirra stóð og
náði sér aldrei. Dóttir Hugos, Adele,
ástsjúk í orðsins fyllstu merkingu,
elti enskan hermann til Kanada og
Barbados og missti vitið.
Tilfinningalíf Victors Hugo minnir
mann á áfangakerfi fjölbrautaskóla
á íslandi
Kjarni: Fjölskyldan, heilög eins og
allir vita. Allir meðlimir hennar
voru skuldbundnir til að mæta í
kvöldmatinn.
Svið: Ástkonan, Juliette Drouet,
var ritarinn, trúnaðarvinurinn og
vinkonan.
Val: Vertíðarástkonur sem hann
hélt við í stuttan tíma sem kom þó
ekki í veg fyrir að hann væri dug-
legur að versla við vændiskonur.
Endurminningar Höllu Linker
verða ansi bragðdaufar í saman-
burði við þetta.
Á meðan Victor Hugo var í útlegð
og þangað til hann dó var hann
samviska þjóðar sinnar. Ekki sem
þjóðskáld, heldur þvert á móti sá
sem segir nei við ríkisvaldið. Hug-
myndir hans eru einfaldar, einum of
segja sumir. Hann stendur með
þeim veiku gegn þeim sterku, með
fátækum gegn ríkum. Hann var á
móti dauðarefsingu, á móti pólitísk-
um ofsóknum, með prentfrelsi og á
móti veldi klerkanna. „Maður fer
inn í kirkju," sagði hann, „og Guð er
alls staðar. Svo kemur prestur og
Guð er farinn." Hann hélt alltaf
tryggð við blekkingar ungdómsins
og rómantíkurinnar og eins og
margir samtíðarmenn hafði hann
óbilandi trú á framfarir mannkyns-
ins. Þessi einmana rithöfundur sem
berst einn með penna sínum við
ríkisvaldið er þó ekkert einsdæmi í
sögu franskra bókmennta. Voltaire,
Zola og Jean-Paul Sartre voru hver á
sínum tima í svipaðri stöðu, hver á
sinn hátt.
Ríkisvaldinu líkar alltaf vel þegar
talað er um fátækt liðinna tíma.
Vesalingarnir, sem hneyksluðu rík-
isvaldið á tímum Napóleons III,
urðu skyldulesefni í barnaskólum
þriðja lýðveldisins. Fátækt liðinna
tíma er huggun fyrir næstu kynslóð-
ir sem hafa annars nægar kvalir.
Hundrað árum síðar er jafnvel hægt
að hafa tónlist með. Fátækt gerir
alltaf mikla lukku á sviði.
Útgáfa frœdibóka á almennum
markadi er ekki svoýkja algeng hér
á landi og þess vegna hlýtur það að
teljast til tíöinda þegar tvœr slíkar,
sem fjalla um áþekk efni, líta dags-
Ijósið á sama tíma. Þetta eru bœkur
þeirra Halldórs Guömundssonar,
Loksins Loksins, sem fjallar um Vef-
arann mikla frá Kasmír og upphaf
íslenskra nútímabókmennta, og
hins vegar bók Árna Sigurjónsson-
ar, Laxness og þjóðlífið, frá Ylfinga-
búö til Uröarsels, og er reyndar ann-
að bindi í umfjöllun Árna um verk
Laxness. í þessu bindi fjallar hann
aðallega um skáldsögur Halldórs
og þá einkum Sjálfstœtt fólk.
í fyrri bók sinni um Laxness fjall-
aði Árni einkum um bókmennta-
kenningar á árunum milli stríða og
almennan menningarlegan og þjóð-
félagslegan bakgrunn bóka Hall-
dórs Laxness. Halldór Guðmunds-
son segir hins vegar eitthvað á þá
leið í formála að sinni bók að hann
fjalli um Vefarann mikla með hlið-
sjón af því sem var að gerast í ís-
lensku samfélagi, einnig með tilliti
til erlendra menningarstrauma. Það
lá því beint við að spyrja þá um sam-
spij samfélags og bókmenntanna?
ÁS: „Þetta tvennt er mjög samofið
og liggur beint við að kanna sam-
spilið þar á milli. Þetta á kannski
frekar við um ísland heldur en mörg
önnur lönd og þá sérstaklega fyrr á
öldinni. Þá var bókin miðillinn,
menn æstu sig upp út af því sem
stóð í bókum á allt annan hátt og
meiri en gert er í dag. Auk þess er
HKL svo samofinn Islandssögunni
og þeim hræringum sem urðu í
henni fyrr á öldinni. Ef einhvern
tíma er ástæða til að kanna samspil
bókmennta og samfélags þá er það
hjá honum. Auk þess skrifaði hann
mikið um samfélagsmál."
HG: „Þetta er auðvitað rétt, hins
vegar er það ekki meiningin, ef
þetta er tekið frá fræðilegu sjónar-
miði, að þrengja bókmenntir ofan í
samfélagsádeilu, þó þær hafi vissu-
lega gegnt þar stóru hlutverki, enda
eru bókmenntir draumar samfé-
lagsins eins og einhver orðaði það.
Ef bókmenntagreining á að vera
annað og meira en bókmenntalegar
hugleiðingar um bókmenntir verð-
ur að setja þær í samhengi við eitt-
hvað annað."
— Hver eru heistu umfjöllunar-
efni?
ÁS: „Ég fjalla aðallega um Sjálf-
stætt fólk þó ég byggi í kringum þá
umfjöllun umgerð sem hófst reynd-
ar með fyrri bókinni, sem kannski
má segja að sé ítarlegur formáli að
þessari. Ég skoða skil hins forna og
nýja tíma, skilin milli borgar og
sveitar, og til þess að botna eitthvað
í þvi sem HKL hefur um þessi mál að
segja verður maður að þekkja bak-
svið sagnannna. Samfélagsgerðina
og menningarumræðuna. Þessi skil
hins nýja og gamla koma víða fram
hjá HKL í upphafi ferilsins og ganga
síðan aftur í síðari bókum hans, t.d.
Innansveitarkroniku og Brekku-
kotsannál."
HG: „Mín umgerð er fyrst og
fremst sótt til annarra höfunda, verk
HKL skoðuð í samhengi við það
sem hann las, þá aðallega evrópska
nútímahöfunda, og svo til menning-
arlegra strauma og stefna í samtíð
Vefarans. T.d. í samspili við þá höf-
unda sem voru að líða undir lok sem
leiðandi höfundar á þriðja áratugn-
um, menn eins og Einar H. Kvaran
og Jón Trausta. Varðandi þetta sem
Árni var að segja um gamlan og nýj-
an tíma þá sprettur allur okkar
sagnaskáldskapur af þessu þema og
að því leyti er HKL sambærilegur
við Balzac í Frakklandi og Tolstoi í
Rússlandi. Munurinn er bara sá að
hann kemur fram öld á eftir."
— Hvernig birtast þessi tvennra
tíma skil hjá HKL?
ÁS: „Það má segja að þó HKL sé
afskaplega mikið borgarbarn og t.d.
hjá Steini Elliða komi fram mikill
hroki í garð sveitarinnar og þar með
hins gamla tíma er samt alltaf til
staðar efinn og þess vegna verða
árekstrar milli þessara tveggja
gilda."
HG: „Já, skáldið og borgarbarnið
Steinn Elliði svífur um í öllum þess-
um hroka en samt kemur þessi efi
strax fram. Oftast er það konan sem
táknar jarðsamband við fólk og
land. í þeim hópi eru t.d. þær Úa,
Ugla, Diljá og Salka. Svo er það líka
amman sem er eins konar tákn fyrir
hinn gamla og horfna tíma, sagna-
hefðina t.d.“
ÁS: „Þetta er eftirsjá skáldsins
eftir hinum heila huga á meðan
hann skrifar um hinn tvístraða nú-
tímamann. Þessi eftirsjá er þó alltaf
málum blandin. Hann heldur fram
nútímamanninum af fullri einurð en
það merkilega er að hann hefur
samt ríka samúð með sjónarmiði
ommunnar.
HG: „Þrátt fyrir að HKL boði stíft
nútímamenningu í æskuverkum
sínum slær hann samt þennan forna
tón um leið og hann vill gleypa í sig
erlend áhrif og strauma. Yfirlýst
markmið hans er að skrifa um nú-
tímamanninn og er hann þar undir
áhrifum einkum frá Hamsun og
módernískum aldamótamönnum."
— Hver eru markmiðin með bók-
unum, fram á hvað ætlið þið að sýna
og eru þarna einhverjar nýjungar á
ferðinni?
ÁS: „Ég held að óhætt sé að segja
að það sé algerlega ný sýn á HKL
sem birtist í þessum bókum saman-
lögöum, enda er það kannski þann-
ig að hver kynslóð metur fortíðina á
nýjan hátt og býr þar með til nýja
mynd af HKL og höfundarverki
hans."
HG: „Það má segja að hjá mér sé
markmiðið að sýna fram á hvernig
bók verður til í almennu bók-
menntasögulegu samhengi. Reyna
að sýna fram á hvernig Vefarinn
mikli er að sumu leyti andsvar við
einum straumi um leið og hann er
hluti annars. Sýna upp úr hverju
hann sprettur og úr hvaða jarðvegi
hann er kominn og hvernig hann
kallast á við aðrar bækur þessa
tíma.“
ÁS: „Þetta tengist því sem við vor-
um að tala um varðandi bókmenntir
og samfélag. Það er verið að reyna
að sýna fram á hvernig samtal bóka
HKL við samfélagið hefur verið og
þess vegna er nauðsynlegt að end-
urskapa það baksvið sem þær til-
heyra."
HG: „í minni bók reyni ég að að
endurskapa samtal Vefarans við
samfélagið á þriðja áratugnum.
HKL var umdeildur maður á þess-
um tíma, hann var skáldið sjálft sem
loksins var komið fram á sjónarsvið-
ið, og fólk gerði til hans miklar kröf-
ur. Bókin var fjölmiðill og kannski
má segja að til HKL hafi verið gerð-
ar sömu kröfur og ríkissútvarpsins
síðar."
ÁS: „Við göngum lengra í því en
gert hefur verið að skoða verkin
með tilliti til hugmyndalegrar bar-
áttu, skoða þau sem lið í þessari bar-
áttu, bæði menningarlegri, félags-
legri og stjórnmálalegri."
HG: „Já, það er rétt, og hvað þetta
varðar er þetta vonandi aðferða-
fræðileg nýjung hér á landi.”
KK
HELGARPÓSTURINN 19