Tíminn - 06.04.1918, Page 2

66
TIMINN
Skattar og gjöld.
i.
Með vaxandi útgjöldum til op-
inberra þarfa aukast sifelt vand-
ræðin að útvega þær tekjur, er
þarf og jafna álögunum sem rétt-
ast og keppilegast niður. Að finna
þá leið, er allir uni vel við og
óaðfinnanleg sé er líklegast ókleift.
Hið ákjósanlegasta væri auðvitað
að Jandið, sýslur og hreppar ættu
einhverja eign eða eignir, sem væru
svo miklar, að tekjurnar af þessu
hrykki fyrir útgjöldunum. En slik-
ar eignir eru ekki til. Og hvernig
á að afla þeirra án yfirgangs, eða
án þess að ganga of nærri efna-
hag manna?
Allir vita — og finna — hve
gjöld til sveitar- og bæjarsjóða fara
hröðum skrefum vaxandi. Mikið
mundi það lélta þungri torfu af
mörgum og auka bæði vilja og
getu manna til annara opinberra
gjalda, væri unt að láta þau smám-
saman hverfa úr sögunni. Á leið
til þess vildi eg benda. Hvort
mönnum finst hún heppileg eða
— sérstaklega eins og nú árar —
tiltækileg, læt eg ósagt. En mér
virðist rétt hún sé athuguð.
Uppástunga mín er í styztu máli
þessi:
Eins og nú er í hverjum hreppi
og kaupstað sjóður, sem með ár-
legum tillögum íbúanna, landssjóðs
og vöxtum, á þegar tímar líða fram
að verða nógur til þess að veita
öllu ellihrumu og efnalitlu fólki
sómasamlegt lífsviðurværi, eins vil
eg að í hverjum kaupstað og hreppi
séu tveir aðrir sjóðir, er myndist
á svipaðan hátt: félagssjóður, sem
með tímanum eigi að verða svo
mikill að vextir af honum nægi
til þess að greiða venjuleg útgjöld
hrepps- og bæjarfélags, og sjúkra-
sjóður, sem úr sé greitt efnalitlum
mönnum tjón það, er þeir bíða af
atvinnumissi og útgjöldum vegna
veikinda, sjálfra sinna eða þeirra
sem þeir framfæra.
Svo eg fyrst oninnist á félags-
sjóðinn þá virðist mér hann eiga
að verða til þannig að auk venju-
legs útsvars greiði hver gjaldandi
sem svari t. d. x/2» af útsvarsupp-
hæð sinni i þenna sjóð, þó aldrei
minna en eina krónu. Ennfremur
myndist hann með nefskatti þannig
að hver á aldrinum 16—62 ára
greiði vissa upphæð á ári hverjir
til sjóðsins, t. d. 50 aura. En
landssjóður leggi áflega til jafn
mikla upphæð og nefskatturinn er.
Fé þetta ætti svo (því slíkir sjóðir
vaxa hægast i upphafi) að ávaxt-
ast þangað til allar tekjur sjóðsins
eitthvert ár nema jafn mikilli upp-
hæð og »/s hluti í sveitum og Vio
hluti i kaupstöðum af meðaltali
árlegra útgjalda hreppsins eða
kaupstaðarins síðastliðin 5 ár. Þá
megi fara að verja einhverjum
hluta árlegra tekna sjóðsins til
þess að létta undir útsvarsbyrð-
inni.
Eg ætla ekki að fara að reikna
hér út eftir hve mikinn árafjölda
ætti eftir þessu að mega gera ráð
fyrir að sjóðirnir byrji að koma
að notum. Eg hygg að það mundi
alment verða að 12—20 árum
liðnum.
Þá vil eg minnast með örfáum
orðum á sjúkrasjóðina. Eg tel
sjúkrasamlagsfyrirkomulagið að
vísu spor í áttina en reynslan sýnir
að -seint fetast að markinu með
þessu. Frjáls samtök ónóg og
styrkurinn oflitill til þeirra, sem
fyrir veikindum verða. Aftur á
móti ætti á allskömmum tima hver
einasti hreppur og kaupstaður að
geta eignast sjóð, er algerlega stæði
straum af sjúkrakostnaði efna-
litilla * manna og bætti fyrir at-
vinnumissi af völdum veikinda,
með því að láta gjalda til slíks
sjóðs á ári hverju t. d. V40 hluta
útsvars (þó ekki minna en 50 aura),
25 aura nefskatt á menn frá 16—
62 ára aldurs og jafnhátt lands-
sjóðstillag og nefskattinn. Eftir 5
ár frá stofnun sjóðsins ætti að
mega verja ákveðnum hluta af
tekjum hans næsta ár á undan.
Eg ætla ekki að fara að útlista
þetta nánar. Læt nægja grindina.
Grundvallarhugsunin er að láta
ekki hverjum degi nægja sína þján-
ing, heldur leggja eitthvað á sig
vegna framtíðarinnar. Láta ekki
opinberar tekjur verða eingöngu
eyðslufé — sein nú er tíðast —
heldur fara að dæmi þeirra ein-
staklinga, sem eru taldir forsjálir,
að geyma eitthvað til komandi
tíma. Mörgum mun ekki þykja
bætandi við álögurnar — og svo
er ekki heldur. En þegar þær eru
ekki ætlaðat til eyðslu er nokkru
öðru máli að gegna. Nær að spara
þetta á öðrum sviðum og aukna
útgjaldabj'rðin ekki stórvægileg.
Því þegar þessum þrem sjóðum,
félags-, ellislyrktar- og sjúkrasjóðum,
er farinn að vaxa fiskur um hrygg
þá hverfur margt úr sögunni, sem
mönnum er nú til armæðu og þá
hafa þeir, sem þá lifa, óbundnari
hendur til stærri framfarafyrirtækja,
hver í sinni sveit.
I3að eitt veit eg með vissu að
mörgum þætti golt ef feður þeirra
hefðu gert þelta fyrir 20—25 ár-
um. Og þá ætli þeir hinir sömu
að vilja gera hið sama nú — fyrir
sín, börn.
Kr. Linnet.
Endurminningar
Tryggva Gunnarssonar.
Nú vildu allir verzla með lýsi
sitt við Gránufélagið og fékk það
þá meiri lifur en komist varð yfir
að bræða. Þegar félagsmenn sáu
livað vel gekk með bræðsluna,
urðu þeir fúsir að taka að sér
bræðsluna fyrir eigin reikning og
borguðu mér öll bræðsluáhöldin.
Um haustið fór eg til Kaup-
mannahafnar og var þar um vet-
urinn. Einhverju sinni þann vetur
fór eg út á Refshalaey og keypti
þrjá gamla gufukatla fyrir lítið
verð, um 80 kr. hvern. Gátu þeir
tekið 60—80 tunnur af lifur, þegar
búið var að rífa alla innanbygging.
Eg sendi þá til Akureyrar með
póstskipi um vorið, og kom þeim
fyrir sem hér segir:
Inni í húsi hafði eg gufuketil,
en utan við húsvegginn stóð einn
af járnkötlum þeim sem eg nefndi
áður, þettlokaður. Pípa lá úr gufu-
katlinum yfir í járnketilinn. Rétt
þar hjá lét eg gera pall, tveggja
álna háan og setja annan ketilinn
eða kerið á hann, og lá pípa úr
kerinu við húsvegginn yfir í þetta
ker á pallinum. Hinu megin við
pallinn lét eg setja þriðja kerið.
Þegar bræða átti, var kerið næst
húsveggnum fylt lifur og hleypt i
það gufu úr gufukatlinum inni í
liúsinu. Gekk svo nokkra klukku-
tíma, eða þangað til lifrin i kerinu
var talin fullbrædd. Þá var opnuð
pípan sem lá yfir í kerið á pall-
inum, sem þangað til hafði verið
lokuð, og var nú hleypt enn meiri
gufukrafti yfir í lifrarkerið. Spýtt-
ist þá brædda lýsið, ásamt grútn-
uin, úr lifrarkerinu yfir í kerið á
pallinum.
Þar var þetta svo látið standa
þangað lil lýsið hafði sest í ker-
inu. Þá var stungið sjálfhefjanda
ofan í kerið á pallinum, svo djúpt
sem gert var ráð fyrir að tært lýsi
væri í því, en hinn endi sjálfhefj-
andans látinn ganga yfir í tóma
kerið hinu megin við pallinn og
rann nú lýsið úr kerinu á pallin-
um sjálfkrafa yfir í þetta tóma
ker. Síðan voru tunnurnar, sem
áttu að taka við lýsinu fyltar um
krana sem var á neðanverðu ker-
inu.
Á þennan hátt var hægt að
bræða um 80 tunnur á dag. Þessi
bræðsluaðferð var næsla ódýr og
mátti heita að alt ynnist án þess
að mannshöndin snerti á, frá því
að lifrin var látin i kerið og þang-
að til lýsið var komið í tunnurn-
ar, enda voru sjaldan fleiri menn
en fjórir við bræðsluna.
En það sem mest var um vert
var það, hvað lýsið var tært og
gott, svo meira fékkst fyrir það
erlendis en gott lýsi brætt á gamla
háttinn.
Þetta varð mjög til að efla
Gránufélagiö þvi að verzlun bænda
drógst þangað sein meira fékkst
fyrir lýsið.
Lengi þraukuðu kaupmenn við
pottbræðsluna, en urðu loks að
láta undan og taka upp gufu-
bræðsluna.
— Árið 1882 var bygð brú á
Skjálfandafljót, sem eg stóð fyrir.
Þegar brúin var langt komin fór
eg austur að slcoða hana og Júlíus
Havsteen amtmaður með mér.
Þegar við komum á brúnina á
Vaðlaheiði á heimleiðinni var
blíðalogn á Eyjafirði. Sá eg þá að
lýsisbrá fór úr ósnum, sem lá við
bræðslustaðinn og grútnum var
fleygt i, og lagði brána langt inn
á Poll. Sagði eg þá vié amtmann:
»Þarna fljóta peningar til einkis«.
»Hvað meinarðu með því«, sagði
amtmaður. Eg svaraði að þetta
þýddi að lýsi væri eftir í grútnum
sem borinn hefði verið í sjóinn.
Daginn eftir gekk eg ofan á
Oddeyri. Sá eg þar nokkra menn
hima iðjulausa. Spurði eg þá hvers
vegna þeir stæðu iðjulausir úti í
kalsanum. Þeir svöruðu því að
enga vinnu væri að fá. Mintist eg
þá samtalsins við amtmann og
sagði þeim að þeir gætu fengið
vinnu hjá mér.
Sagði eg þeim að þeir skyldu
taka tvo nótabáta sem eg átti á
höfninni og róa þeim yfir Ijörðinn
og sækja fyrir mig eina 10—12
faðma af grjóti, bera það svo upp
á sandinn og leggja það á Odd-
eyrina, þar sem eg til tók. Þegar
þeir höfðu lokið þessu spurðu þeir
mig hvað eg ætlaði að gera við
grjót þetta. Eg sagði þeim að raða
grjótinu á sandinum 10 faðma á
hvern kant og hlaða svo upp áln-
ar háan vegg alt í kring. Þeir
hristu höfuðin og héldu að eg væri
orðinn galinn, að byggja á sand-
inum. En eg sá, að hversu langt
sem grafið var, var ægissandur og
því betra að vera ofanjarðar, því
að þá sæist bezt hvar læki. Lét eg
svo setja sement í botn og veggi
á bygging þessari og varð þá alt
vatnshelt.
Hólf lét eg eg setja um miðjan
geiminn. í annað hólfið var lálin
Iifur, þegar meira barst að en ker-
in tóku. En úr keri því sem á
pallinum stóð og áður ei um getið,
lét eg grútinn renna eftir trérennu,
yfir í hitl liólfið, eftir að búið var
að taka lýsið ofan af honum.
Þetta var frægasti áburður. Lét
eg aka honum út á Oddeyrina,
sem þá var sendin og gróðurlítil.
Greri hún brátt upp- við áburð
þennan. Var svo komið þegár eg
skildi við Oddej'ri að þar var
komið um 10 kúa tún.
Hér fór líkt því sem oft hafði
borið við á æfi minni, að smáat-
vik hafa leitt til annars meira.
Hefði eg ekki af Vöðluheiðarbrún
séð lýsisbrána á Akureyrarpolli, þá
er liklegt að dregist hefði fyrir mér
að búa til gryfjuna, hirða grútinn
og rækta Oddeyrina. En þetta varð
til þess að veran fyrir Oddeyrar-
búa varð notalegri, vegna kúabús-
ins og Oddeyrin sjálf hækkaði
mikið í verði fyrir Gránufélagið.
Fulltrúar. Fulltrúi bæjarfógetans
nýja er ráðinn Kr. Linnet, sem
hefir verið settur sýslumaður i
Mýra- og Borgarfjarðarsýslu. Full-
trúi lögreglustjóra er ráðinn Jón
Ásbjörnsson lögfræðingur.
Mjólkurfræði eftir Gisla Guð-
mundsson er nýlega komin út á
kostnað bókaverzlunar Sigfúsar
Eymundssonar. Er það merk bók
og þörf og verður hennar getið
ítarlega hér i blaðinu.