Morgunblaðið - 24.06.1979, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JUNI 1979
21
Þorsteinn Jónasson hefur nú
slegizt í kompaní okkar Margrétar
í eldhúsinu og Margrét segir mér,
að hann hafi á yngri árum verið í
háskólanum einn vetur, og hafði
þó ekki notið áður nema sextán
vikna skólagöngu og síðar komið
við á Hvítárbakka. Hann segir að
hann hafi verið í atvinnuleit í
Reykjavík og sótti þá um að sitja
tíma í norrænu í háskólanum,
enda hefur hann alla tíð verið
mikill áhugamaður um íslenzku og
íslenzk fræði. Hann sótti fyrir-
lestra hjá hinum mætustu mönn-
um, segir hann Einari Ólafi,
Sigurði Nordal, Árna Pálssyni og
geta má nærri að þetta varð
honum lærdómsríkur vetur.
— Já, mig hefur stundum lang-
að mest af öllu til þess að hafa
fengið að læra, segir Margrét og
otar í sífellu að mér veitingunum.
Og nú vilja unglingarnir ekki
læra. Kannski sé búið að kenna
þeim alltof mikið. Ég verð stund-
um ósköp hissa á mörgu, til dæmis
klæðaburðinum á unglingunum.
Þá hef ég stundum hugsað með
mér að þeir fái ekki nóga þjón-
ustu, en svo er þetta þá bara allra
fínasta tízkan ...
— Þorsteinn minn hefur víða
farið, segir hún svo. Og hann var
eitt sumar í vegavinnu með Steini
Steinarr.
— Já, það er rétt segir Þor-
steinn og glottir nú við. Það var
árið 1933 þegar verið var að leggja
veginn yfir Bröttubrekku. Okkur
samdi ekki vel. Hann var róttækur
kommi og við deildum oft. Og
þessi atómkveðskapur hans...
aldrei gazt mér að honum. Ein
vísa sem hann gerði þarna varð
fleyg. Hann mælti til mín:
Uti regnið fellur fellur
fyrir utan gluggann minn,
það er eins og milljón mellur
mígi í sama hlandkoppinn.
— Þetta var nú meiri dýrðin.
En ég svaraði honum og sagði:
Óðum ljóminn af þér fellur
er að vonum Steinar minn
fyrst að atóm magrar mellur
migu á sálargluggann þinn.
— Hann sagði ekki meira í það
sinnið, Aðalsteinn Kristmunds-
son, en því er ekki neitað að hann
var hagorður maður. Ég hitti
hann einu sinni í Reykjavík og
hann beiddi mig lána sér fimm
krónur því að hann sagðist ekki
hafa borðað mat í þrjá daga. Hann
var svo fátækur á þessum árum,
Aðalsteinn, og þegar við vorum í
vegavinnunni varð hann að liggja
í rúminu, þegar þvegið var af
honum því að hann átti ekki til
skiptanna. Einu sinni þegar við
hittumst beiddi hann mig skila
kveðju til tveggja þúfna, önnur
væri á Sauraleiti, hin rétt fyrir
utan Sauðafell. Ég skildi hann
ekki, Aðalstein. Hvort hann var að
rugla eða hvort hálfkæringurinn
leiddi hann í þetta tal.
Margrét fylgir mér út á hlað og
við kveðjumst með virktum áður
en ég bruna af stað í átt að
Leikskálum. Eftir góða og rausn-
arlega dagstund með þessum
vænu hjónum, dægilega kaffi-
drykkju og mikið kaknaát.
— Góða láttu nú verða af því að
líta inn næst þegar þú ert á
ferðinni, segir Margrét. Þá skal ég
reyna að eiga eitthvað almenni-
légt með kaffinu ... h.k.
fámennasti á landi hér og einnig sá
er næst býr á landi íier við hið
nyrsta haf. Ekki þarf að orðlengja
að vel þótti biskupi mælast í
stólnum og frá þeim hjónum
streymir geislarík hlýja, látlaus
einlægni og kærleikur inn í hugi
þeirra er þeim kynnast og þau eiga
samræður við. Óg hlýjar óskir og
þakkir fylgja honum og konu hans
frá sóknarbörnum héðan, sem og
til hans fríða föruneytis, sem mikil
ánægja hefði þó verið fólgin að
mega hafa þessa ágætu gesti leng-
ur í nærveru sinni. Héðan hélt svo
biskup með föruenyti sínu til
ísafjarðar með Fagranesinu, sem
hann mun svo áfram halda vestur
um firði til vísitasíuembætta á
þeirri leið. Munu góðar óskir Vest-
firðinga fylgja honum á þeirri
yfirreið, sem og um framtíð alla.
— Jens í Kaldalóni.
Bergsveinn Skúlason;
Nafnabrengl í Berufirði
Tveir kunnustu innfirðir
Breiðafjarðar eru Hvammsfjörður
og Gilsfjörður.
Hvar eru mörk þeirra?
Það kann að þykja heldur
fávíslegt, að maður fæddur og
uppalinn úti á miðjum Breiðafirði
spyrji svo. Þó er það ekki að
ástæðulausu.
Svo virðist sem þessir gömlu
firðir hafi færst mjög úr stað á
allra síðustu árum, eða vaxið um
allan helming, án þess að nokkur
hafi orðið þess var. Slíkt hefði ef
til vill getað gerzt við landsig,
misgengi í jarðlögum, eða vegna
einhverrs annarra náttúru-
hamfara á þessum slóðum. En sem
betur fer, hefur enginn heyrt getið
um neitt þess konar í Breiðafirði í
tíð núlifandi manna. Heldur mun
þarna um einhvers konar nýmóð-
ins nafnabreytingar að ræða, sem
ýmsir mætir menn hafa gert sig
seka um eftir að þeir fóru að
draga við sig nýtilegri störf.
Leifur Jóhannesson ráðunautur
í Stykkishólmi færði mér ekki alls
fyrir löngu stóra og vandaða bók,
prýðilega útgefna, er ber heitið,
Byggðir á Snæfellsnesi. Hafi hann
heila þökk fyrir.
Þar er lýst hverri sveit og
byggðakjarna á Snæfellsnesi og í
Hnappadalssýslu af hinum kunn-
ustu mönnum á svæðinu, og er
ekki ástæða til annars en að ætla
að þær lýsingar séu réttar í öllum
megindráttum .
Þó ber út af því á einum stað, að
mínu mati.
Á balðsíðu 205 stendur:
„Þórsnesið takmarkast að
sunnan af Vigrafirði og Hofsvogi,
og um stórstraumsflæðar er ekki
nema nokkur hundruð metra
breitt eiði á milli Hofsvogs og
Vigrafjarðar. Austan að nesinu
liggur Hvammsfjörður, að vestan
Hofsvogur, en norðurströnd þess
liggur að Breiðafirði.“
Þessa lýsingu hnaut ég um. Hún
stenzt varla. Einkum vegna þess,
að hana ritar Björn Jónsson bóndi
á Innri-Kóngsbakka í Helgafells-
sveit, roskinn maður, reyndur og
greindur, að líkindum vel kunnug-
ur á þessum slóðum.
Það eina, sem að mínum skiln-
ingi er rétt í þessari landafræði,
er, að Hofsvogur og Vigrafjörður
liggja sunnan og vestan að nesinu.
Hvammsfjörður snertir það
hvergi — langt í frá — og að geta
þess aðeins, að Breiðafjörður liggi
að norðurströnd Þórsnessins, er
að vísu rétt, en segir þó ekki nema
brot af sannleikanum. Þórsnesið
liggur óumdeilanlega allt í Breiða-
firði, og tengist aðeins meginlandi
Helgafellssveitar með eiðinu, sem
höfundur getur réttilega um.
Hofsvogur, Vigrafjörður og aðrar
víkur og vogar er liggja að nesinu
eru aðeins örlítill hluti Breiða-
fjarðar, sem hafa hlotið sín sér-
nöfn (örnefni) í aldanna rás,
ásamt mörg hundruð öðrum vík-
um og vogum kringum allan fjörð-
inn. — Breiðafjörður snertir því
ekki aðeins norðurströnd þessa
söguríkasta ness Breiðafjarðar,
heldur umfaömar hann það allt,
nema títtnefnt eiði, sem skapar-
inn skildi eftir til þess að forða
Breiðfirðingum frá einhvers konar
„Borgarfj arðarbrú".
En hvað er þá um Hvammsfjörð
að segja, sem Björn Jónsson segir
að liggi að austanverðu
Þórsnesinu. Það er helzt í þessu
sambandi, að hvergi snertir hann
Þórsnesið sem fyrr segir. Og
engan kunnugan mann á þessum
slóðum hef ég heyrt halda því
fram áður að svo væri. Hef ég þó
átt heima nokkur ár í Þórsnesinu.
Farið allmargar ferðir um sundin
austan þess með kunnugum mönn-
um, en enginn þeirra nefndi að við
værum þá á Hvammsfirði, sögðu
þeir mér þó eitt og annað og
leiðbeindu mér um margt. Held ég
því, að slík ummæli megi flokkast
með kórvillum.
Ef einhver skyldi efast um
þetta, og ekki vilja. viðurkenna
1000 ára gamlar nafngiftir og
málvenju á þessum slóðum, mætti
ef til vill benda honum á kort
Herforingjaráðsins til að sann-
færast um villu sína. Ennfremur
fjölmarga rithöfunda, sem minnst
hafa á Hvammsfjörð í ritum
sínum. Allir segja þeir hann ekki
ná lengra í vesturátt en út að
eyjamorinu, sem svo að segja
þekur Breiðafjörð á stóru svæði,
frá ytri hluta Skógarstrandar,
innan Álftafjarðar í Snæfellsnes-
sýslu og norður til Fellsstrandar
og Dagverðarness í Dalasýslu. Eru
í þeim hópi ekki slakari höfundar
en séra Jón Gíslason, Þorvaldur
Thoroddsen, Ólafur próf.
Lárusson, Helgi Hjörvar og marg-
ir fleiri. Mætti tilfæra um það
kafla úr ritum þeirra ef þurfa
þætti.
Eyjaklasinn þarna er hluti
Suðureyja á Breiðafirði, og
afmarkar Hvammsfjörð svo vel
sem verða má. Nærri lokar hon-
um, eins og allir kunnugir vita.
Greinilega mörk eins fjarðar
verða varla fundin.
Þetta hef ég líka borið undir
marga skipstjórnarmenn, eldri og
yngri, sem sigldu strandferðaskip-
um ríkisins og öðrum fleytum inn
á Hvammsfjörð. Enginn þeirra
taldi sig vera á Hvammsfirði fyrr
en þeir voru komnir inn úr Röst,
aðalsiglingaleiðinni inn á fjörð-
inn. Og út úr honum sögðust þeir
vera komnir, þegar þeir sluppu úr
Röstinni á vesturleið. Allir eldri
sjómenn, búsettir við sunnan-
verðan Breiðafjörð, hafa verið
sammála því sjónarmiði skipstjór-
anna.
Utan nefnds eyjaklasa tekur við
Breiðasundið, en það á ekkert
erindi í þessa grein.
Hitt er svo annað mál, að heyrt
hef ég að nokkrir yngri menn,
flestir líklega aðfluttir, vilji ekki
unna gamla Hvammsfirði þess að
liggja í sínu forna fari, heldur
teygja hann langt út fyrir sín
eðlilegu og fornu mörk. Ég veit
ekki hvað langt út á Breiðafjörð. í
hvaða tilgangi veit ég ekki. — Af
þeim mönnum virðist Björn á
Innri-Kóngsbakka hafa smitast.
Hélt ég þó, að honum væri hætt-
ara við öðru en að smitast af
nýjungagirni og oflátungshætti
froðusnakka.
En yfirgefum nú Hvammsfjörð-
inn og látum hann liggja áfram í
sinni notalegu gömlu prísund
innan eyja og strauma. Harðneit-
um að hnika honum til um hænu-
fet, og færum okkur dálítið norðar
á Breiðafjörðinn.
Fyrir skömmu las ég grein í
Morgunblaðinu eftir annan merk-
an Breiðfirðing, Friðjón Þórðar-
son (alþingismann?). Þar segir, að
Skeggöxl, 815 m hátt fjall, sé
nokkurs konar miðstöð á nesi því
sem gengur fram á milli Hvamms-
fjarðar og Gilsfjarðar. Með þeirri
skilgreiningu teygir hann anzi
mikið úr Gilsfirði, í sömu átt og
Björn á Innri-Kóngsbakka úr
Hvammsfirði. Mér skilst að hann
láti hann liggja út með allri
Skarðsströnd, og hver veit hvað
lengra. Er það alveg nýtt i landa-
fræði Breiðafjarðarsvæðisins, að
því er ég bezt veit. Hvar hefur
alþingismaðurinn þá norður-
ströndina á sínum Gilsfirði?
Eyjarnar í Dalasýslu undan
Skarðsströnd, s.s. Ólafseyjar,
Rauðseyjar, Rúfeyjar, Djúpeyjar,
Hafnareyjar o.fl., veröa þá að
öllum líkindum allar á Gilsfirði.
Eru það líka nýmæli. Allar eru
þessar eyjar langt úti á innri
hluta Breiðafjarðar, og hafa verið
sagðar þar svo lengi sem ég hef
heyrt þeirra getið. — Fyrirrennari
Friðjóns í sýslumannsembættinu í
Dalasýslu, Þorsteinn Þorsteins-
son, fór ekki með Gilsfjörð svo
langt út, þegar hann á sínum tíma
skrifaði um Dalasýslu fyrir Ferða-
félag íslands. Hann talar um
verzlunarstaðinn Skarðsströð við
Breiðafjörð, ekki Gilsfjörð.
Hins vegar er skylt að geta þess,
að ekki hafa allir verið á einu máli
um stærð Gilsfjarðar, hversu
Bergsveinn Skúlason.
langt út á Breiðafjörð hann nær,
enda mörk hans hvergi nærri eins
greinileg og Hvammsfjarðar.
Lengst hefur hann verið teygður
út á móts við Akureyjar í Dala-
sýslu (Þ.Th.) og eyjarnar þá
nefndar Akureyjar á Gilsfirði, til
aðgreiningar frá Akureyjum í
Helgafellssveit. Má vel við það
una. Fleiri munu þeir þó vera, sem
segja Gilsfjörð vera aðeins innstu
totu Breiðafjarðar, milli Holta-
lands í Saurbæ að sunnan og
Króksfjarðarness í Geiradals-
hreppi að norðan. Eru það að
mínu viti eðlilegustu mörk Gils-
fjarðar í vesturátt, og líklega hin
elztu. — Og svo hefur Jóhann
Skaptason sýslumaður litið á,
þegar hann skrifaði um Barða-
strandasýslu fyrir Ferðafélag
Islands 1959. Hann segir: „Breiður
flói gengur norður frá innanverð-
um Breiðafirði, milli Króks-
fjarðarness og Reykjaness. Nyrðri
hluti hans skiptist um Borgarnes
(Borgarland) í tvo smáfirði,
Króksfjörð austan nessins og
Berufjörð vestan þess.“ (Árbók
Ferðafél. íslands 1959, bls. 25). Að
segja Gilsfjörð liggja út meö allri
Skarðsströnd nær engri átt.
En fleiri hefur gengið til og
færst úr gömlum naustum í
Breiðafirði á síðustu árum, en
blessaðir firðirnir í suðurhluta
hans.
Barðaströnd heitir allverulegur
hluti af norðurströnd Breiða-
fjarðar. Hefst hún vestur við
Stálfjall á Sigluneshlíðum
(Berghlíðum) og teygir sig inn í
Vatnsfjarðarbotn — ef til vill alla
leið í botn Kjálkafjarðar, að nú-
verandi hreppa- og sýslumörkum
við Skiptá. Virðum við gamlir
Breiðfirðingar þá fornu nafngift,
og nefnum ekki aðra Barðstrend-
inga en þá sem búa á því svæði. —
VIÐ gerð fjárlaga fyrir árið í ár var
gort ráð fyrir. að niðurgreiðslur á
landbúnaðarvörum lækkuðu á árinu
um samtals 3.1 milljarð króna og f
samtali við Morgunblaðið í gær
sagðist Ilöskuldur Jónsson. ráðu-
neytisstjóri í fjármálaráðuneytinu.
ekki vita annað en ríkisstjórnin
hefði samþykkt að verðlag yrði fært
til samræmis við þá upphæð. sem
ætluð væri í fjárlögum til niður-
greiðslna og þær ættu að lækka 1.
júlí, 1. ágúst og 1. október. Ilöskuld-
ur sagði að nú 1. júh' ætti að draga
úr niðurgreiðslum. sem na‘mi 1.3
milljörðum á þeim G mánuðum. sem
eftir væru af árinu. Svavar Gestsson
viðskiptaráðherra. sagði í gær. að
engin ákvörðun heföi enn verið
tekin um þetta mál í rikisstjórninni
en það yrði væntanlcga tekið fyrir á
fyrsta fundi hennar eftir helgina.
Miðað við að niðurgreiðslur á
búvörum verði lækkaðar um 1,3
milljarða nú 1. júlí er um að ræða um
13% lækkun á heildarniðurgreiðsl-
Nú þykir það ekki viðhlítandi
lengur, að Barðaströndin sitji ein
að þessu gamla og gróna nafni
sínu. Yngri kynslóðin virðist vilja
annað. Síðustu árin gengur það
staflaust í fjölmiðlum, blöðum og
útvarpi að Barðaströndin nái alla
leið í Gilsfjarðarbotn, sem sagt
yfir allan austurhluta Barða-
stranda sýslu. Hefur þá verið bætt
við Ströndina allri Múlasveit,
Gufudalssveit, Reykhólasveit og
Geiradalshreppi. Minna gat það
ekki verið! Bera þessar sveitir þó
sannarlega engan strandlengju-
svip. Það eru hreinir smámunir,
sem þeir Björn og Friðjón hafa
bætt við Hvammsfjörð og Gils-
fjörð, borið saman við það sem
búið er að bæta við Barðaströnd-
ina. Einn kemur öðrum meiri, og
nær lengra að því marki að gera
ómerk gömul staðanöfn, breyta
þeim og færa úr stað.
Harla undarlega lætur það í
eyrum okkar gamalla íbúa austur-
hreppa Barðastrandarsýslu að
heyra talað um Reykhóla á Barða-
strönd, Skóga, Djúpadal eða
Vattarnes. Allir eru þessir bæir í
Baröastrandasýslu, en enginn á
Barðaströndinni, að gamalli og
viðtekinni málvenju á þessum
slóðum. Verður úr engu bætt, þótt
Barðaströndin verði í framtíðinni
látin ná yfir þá alla, en gömlu
hreppanöfnunum kastað á glæ. En
hvað tapast?
Mér er sem ég sjái upplitið á
gömlu eyjabændunum, sem ég ólst
upp með, ef einhver nágránninn
hefði farið að tala við þá um
Guðmund hreppstjór á Svínanesi
á Barðaströnd, séra Guðmund
Guðmundsson í Gufudal á Barða-
strönd, Hákon Magnússon bónda á
Reykhólum á Barðaströnd, eða
Jón Ólafsson kaupfélagsstjóra í
Króksfjarðarnesi á Barðaströnd.
— Þeir hefðu haldið að maðurinn
væri ekki með öllum mjalla. Langt
að komnum manni, ókunnugum
við Breiðafjörð, hefðu þeir auðvit-
að leiðbeint og sagt að allir þessir
menn ættu að vísu heima í
nágrenninu, en enginn þeirra á
Barðaströndinni, heldur miklu
austar í sýslunni. —
Gömlum nöfnum á landshlut-
um, víkum og vogum, fjörðum og
flóum má ekki breyta þótt ein-
hverjum nýgræðingum eða fram-
úrstefnumönnum þyki önnur nöfn
fara betur. Þeir bæta ekki það sem
fyrir er á því sviði. Landnáma,
jarðabækur og ónnur forn skjöl og
bækur eiga að gilda það sem þau
ná, svo gamlir málvenjur í hverju
héraði ef ekki er við annað að
styðjast.
Þetta er orðið miklu lengra mál
en ég ætlaðist til í fyrstu og er því
mál að linni.
um.Útsöluverð hinna ýmsu landbún-
aðarvara hækkar af þessum sökum
mismunandi eftir því hversu miklar
niðurgreiðslurnar eru á viðkomandi
vörutegund og einnig er ekki vitað,
hvort lækkun niðurgreiðslanna verð-
ur látin ná hlutfallslega jafnt yfir
allar búvörutegundirnar. Þannig er
alinennt ekki gert ráð fyrir, að
niðurgreiðslur verði lækkaðar á
smjöri en ef lækkun niðurgreiðslna
kæmi jafnt niður á öllurn búvöruteg-
undum ætti smjörið að hækka unt 12
'til 14%.
Ef þessi 1,3 milljarða króna lækk-
un niðurgreiðslna kentur til fram-
kvæmda eftir næstu helgi ætti
mjólkin að hækka unt 8%, dilkakjöt
milli 7 og 8%. en vörutegund eins og
ostur, sent er litið niðurgreiddur,
hækkar um 1 til 2%. Verði farin sú
leið að lækka ekki niðurgreiðslur á
einstökum tegundum svo sem srnjöri
verður hækkun á verði annarra
búvara, sent greiddar eru niður,
fneiri en getið var um hér að framan.
Lækka niðurgreiðslur um
1,3 milljarða króna 1. júlí?