Morgunblaðið - 03.09.1982, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. SEPTEMBER 1982
✓
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir SVEIN SIGURÐSSON
l>ótt Pólverjum hafi verið haldið
í járngreipum herlaga í átta mán-
uði hefur ástandið ekki skánað,
heldur versnað stórlega. Land-
húnaðarframleiðslan hefur
minnkað og skortur er á öllum
öðrum nauðsynjum.
ist. Kirkjan hefur hins vegar tek-
ið þá afstöðu að vara fólk við
beinum átökum við hermenn og
lögreglu.
Þriðjudagurinn 31. ágúst rann
upp og þrátt fyrir hótanir yfir-
valda söfnuðust tugþúsundir
manna saman í borgunum til að
mótmæla kúguninni í landinu og
lýsa stuðningi sínum við Sam-
stöðu. Ráðamennirnir stóðu líka
við sitt. Táragassprengjur,
vatnsbyssur og barsmíð voru þær
viðtökur, sem fólkið fékk og í
borginni Lubin voru tveir menn
skotnir til bana og margir særðir.
Áður en þessi síðasti dagur ág-
ústmánaðar var liðinn höfðu
4.500 manns verið handtekin.
Vonleysi og örvænting
einkenna pólskt þjóðlíf
l'yrir tveimur árum var vor í lofti í pólsku þjóðlífi. Verkamenn, með
starfsmenn skipasmíðastöðvanna í Gdansk og Stettin i fararbroddi,
höfðu þá unnið þann merka sigur að fá stjórnvöld til að viðurkenna
starfsemi óháðra verkalýðsfélaga, þeirra fyrstu í kommúnísku ríki, og
einnig til að lofa ýmsum umbótum í efnahags- og þjóðfélagsmálum. llpp á
þessa samninga héldu l’ólverjar sl. þriðjudag, 31. ágúst, með þvi að
safnast saman á götum borganna en nú voru svör yfirvaldanna með
öðrum hætti: Táragassprengjur, vatnsbyssur, barsmíð og tveir menn
skotnir.
I'yrir tveimur árum einkenndist pólskt þjóðlif af bjartsýni og fyrirheit-
um um nýja tíma en nú er örvæntingin ein eftir.
Samstöðu óx mjög fiskur um
hrygg strax á fyrstu mán-
uðunum eftir stofnun samtak-
anna og fyrr en varði var félaga-
talan komin upp í 10 milljónir
manna eða um 30% af íbúafjölda
Póllands. Verkamenn og mennta-
menn, sem voru búnir að missa
eða höfðu kannski aldrei haft
neina tiltrú á kommúnistaflokkn-
um, sögðu sig úr honum í stór-
hópum og gengu til liðs við Sam-
stöðu. Bændur stofnuðu sín eigin
félögog námsmenn kröfðust þess,
að raunveruleg kennsla sæti í
fyrirrúmi fyrir marxískum
kreddukenningum.
Ekki bætti heldur úr skák fyrir
kommúnistaflokknum, að hann
logaði allur af innbyrðisátökum
þar sem hver höndin var upp á
móti annarri, annars vegar þeir,
sem vildu beita stalínískum að-
ferðum í viðureigninni við verka-
menn, og hins vegar þeir, sem
vildu fara hægar í sakirnar.
Mannaskipti voru einnig tíð og að
lokum var svo komið, að Sam-
staða var eina þjóðfélagsaflið,
sem Pólverjar gátu snúið sér til,
hvort sem um var að ræða hús-
næðisvandræði eða hráefnisút-
vegun fyrir verksmiðjurnar.
Samstaða hafði aldrei ætlað sér
að stunda slíka milligöngu en
neyddist til þess af því að aðrar
stofnanir þjóðfélagsins voru
óvirkar.
Þjóðfélagsþróun af þessu tagi
er dauöadómur fyrir sérhvern
kommúnistaflokk. Að vísu eru
kommúnistar því vanir að stjórna
án stuðnings fólksins, en því að-
eins að þeir hafi öll völd í hendi
sér.
I rúmt ár höfðu hinir svoköll-
uðu ráðamenn í Póllandi engan
hemil á þróuninni. Þótt Samstaða
gerði aðeins kröfu til, að réttur
verkamanna yrði virtur og þeir
hafðir með í ráðum við úrlausn
aðkallandi þjóðfélagsmála, varð
þeim það æ Ijósara, að nú höfðu
þau öfl verið leyst úr læðingi, sem
ekki myndu láta staðar numið
fyrr en pólska þjóðin fagnaði
fullu frelsi. Þegar svo við bættist,
að risinn í austri var tilbúinn til
að skakka leikinn upp á eigin
spýtur, létu þeir loksins til skarar
skríða.
Þrettánda desember sl. tók
herinn í Póllandi öll völd í sínar
hendur, lýsti yfir herlögum, fang-
elsaði mörg þúsund manns og
þ.á m. Lech Walesa og aðra for-
ystumenn Samstöðu, sem til náð-
ist.
í neðanjarðarriti nú fyrir
skemmstu, þar sem Samstaða
hvatti fólk til að minnast tveggja
ára afmælisins með því að safn-
ast saman á götum úti, segir Buj-
ak, að mótmælin muni verða af-
drifarík fyrir framtíð Samstöðu:
„Þetta er síðasta tækifæri
okkar til að neyða stjórnvöld til
samninga við Lech Walesa. Ef
ágúst líður hjá án þess, að fólkið
láti hug sinn í ljós, mun það verða
túlkað sem veikleikamerki hjá
þjóðinni og Samstöðu."
Yfirvöldin voru heldur ekki
spör á yfirlýsingar og aðvaranir.
I ræðu, sem Kasimer Barcik-
owski, meðlimur í stjórnmálaráð-
inu, flutti í fyrri viku í Stettin,
sagði hann, að fyrirhuguð mót-
mæli væru „upphafið á vopnaðri
uppreisn" í landinu, sem vestræn-
ir undirróðursmenn stjórnuðu og
að ekki yrði tekið á mótmælend-
um neinum vettlingatökum.
Hvað sem líður aðvörunum yf-
irvalda og áskorunum Samstöðu
er það víst, að nú sem stendur er
það kaþólska kirkjan, sem á mest
ítök með Pólverjum, enda hafa
allar tilraunir stjórnvalda til að
brjóta hana á bak aftur mistek-
Mótmælin sl. þriðjudag enduðu
ekki með vopnaðri uppreisn, eins
og yfirvöldin höfðu látið í skína,
og þau „mistókust" ekki heldur
þótt herstjórnin vilji nú halda því
fram. Að vísu var æskufólk í
miklum meirihluta meðal þeirra,
sem voguðu bæði lífi og limum
með því að mótmæla kúguninni,
en það stafar af þeim stöðugu
hótunum og skelfingaráróðri,
sem rekinn hefur verið gegn
verkamönnum og öðrum launþeg-
um. Fólk hafði jafnvel verið rekið
úr vinnu, nokkrum dögum fyrir
mótmælin, öðrum til aðvörunar.
Mótmælin sýndu það svart á
hvítu hvaða hug pólska þjóðin ber
til yfirboðara sinna. Eftir átta
mánaða herstjórn er staðreyndin
nefnilega sú, að ástandið hefur
ekki skánað, heldur versnað
stórkostlega. Kolaframleiðslan
hefur að vísu aukist mikið frá
fyrra ári og einnig hefur nokkur
aukning orðið í framleiðslu
brennisteins og kopars. Líka hef-
ur tekist að semja við lánar-
drottna Pólverja um hagstæðari
afborganir af skuldum þjóðarinn-
ar en þar með eru líka afrek her-
stjórnarinnar upp talin.
Landbúnaðarframleiðslan í
þessari „brauðkörfu" Mið-
Evrópu, sem eitt sinn var nefnd,
hefur hins vegar minnkað stór-
lega og gífurlegur skortur er á
öðrum nauðsynjum. Fólk verður
að standa í biöröðum alla daga til
að komast yfir mjólk, brauð, kjöt
og egg og þvottaefni, sápa og ein-
faldasti skófatnaður eru að verða
lúxus, sem sjaldan er hægt að
veita sér.
Bandaríski blaðamaðurinn
John Darnton, sem dvalið hefur í
þrjú ár í Varsjá á vegum stór-
blaðsins New York Times, komst
þannig að orði þegar hann kvaddi
Pólland nú fyrir skemmstu:
„Pólland er land vonleysisins.
Fólk vill allt leggja í sölurnar
fyrir það eitt að komast á burt úr
sínu eigin föðurlandi. Það er engu
líkara en fólk sé hætt að vinna.
Ég veit ekki hvað mun gerast hér,
það veit enginn, en allir vita þó,
að óánægjan og ólgan er alls
staðar undir niðri. Kannski endar
það með blóðbaði."
(Heimildir: AP,
Politíken, The
Daily Telegraph.)
í átt til
alræðis
— eftir Gísla Jónsson
menntaskólakennara
Þrískipting valdsins, í dóms-
vald, löggjafarvald og fram-
kvæmdavald, á að vera trygging
þess, að of mikið vald komi ekki í
einn stað niður. Þessi þrískipting
á að veita þegnunum öryggi, vera
grundvöllur lýðræðis, koma í veg
fyrir alræði. Enn er ástæða til að
minna á sannyrði Actons lávarðar
hins enska: „Állt vald spillir. Ger-
samt vald spillir gersamlega." Mér
þykir sem þeir tímar, sem við lif-
um á , Islendingar, einkennist af
vaxandi sókn framkvæmdavalds-
ins á hendur löggjafarvaldinu.
Með öðrum orðum: Ríkisstjórnin
sækist stöðugt eftir meiri völdum
á kostnað alþingis og virðist vera
fegnust þeim tíma ársins sem al-
þingi situr ekki að starfi.
Mörgum mun hafa orðið það
nokkurt fagnaðarefni, þegar því
var lýst yfir að núverandi ríkis-
stjórn væri mynduð hvað helst til
að bjarga virðingu alþingis. Ekki
þykir mér sem aðgerðir hennar,
einkum hinar síðustu, beri því
hugarfari vitni.
Þegar bráðabirgðalög um hin
mikilvægustu efni eru sett nú
fyrir skemmstu, er því við borið,
„Mér er þó jafnvel ann-
að meira í hug. I»að er sí-
vaxandi tilhneiging hand-
hafa framkvæmdavaldsins
til þess aö taka sér ýmiss
konar skömmtunarvald,
ef svo mætti segja. Að
leyfa sér að úthluta þegn-
unum hinu og þessu í orði
og verki, ýmsu því sem
menn hafa að mínu viti
skýlausan rétt til lögum
samkvæmt. Og þá er
skammt í alræði.“
að kostnaðarsamt sé að kveðja
saman aukaþing. Víst er sparnað-
ur oft góður, en í gömlum bókum
segir, að menn geti líka sparað sér
til óþurftar. Og hvað kostar það að
kalla alþingi ekki saman?
Mér er þó jafnvel annað meira í
hug. Það er sívaxandi tilhneiging
handhafa framkvæmdavaldsins
til þess að taka sér ýmiss konar
skömmtunarvald, ef svo mætti
segja. Að leyfa sér að úthluta þegn-
unum hinum og þessu í orði og
verki, ýmsu því sem menn hafa að
Var einhver
að tala um
forpokun?
eftir Friðrik
Pálsson
Þær hafa lengi verið vinsælar
framhaldssögunrar og eru um það
mörg dæmi að menn kaupi blöð og
tímarit þeirra vegna jafnvel svo
mánuðum og árum skipti. Aðals-
merki góðrar framhaldssögu er yf-
irleitt, að þar er einhver atburða-
rás, þó ef til vill sé hún ekki alltaf
merkileg, en það er alveg nýr siður,
sem skapast hefur í greinum Jó-
hönnu Tryggvadóttur, að fram-
haldssagan hennar er alltaf sú
sama. Hún hefur að vísu þann kost,
að hún er stutt, alls ekki leiðinleg,
en eins og aðrar skáldsögur, afar
reyfarakennd.
í góðum skáldsögum er yfirleitt
reynt að draga fram góðar persón-
ur, slæmar persónur og svo
kannski einhverjar aðrar eftir því
sem gengur, en þegar allar persón-
urnar eru orðnar slæmar nema
söguhetjan, þá þykir mörgum
skáldsagan hafa náð hámarki sínu
og svo er greinilega um Jóhönnu
farið. Þessari skáldsögu hefur ekki
verið gefið nafn; en hún gæti svo
sem vel heitið: „Ég og vondu menn-
irnir“ eða „Ég ein í heiminum" eða
„Af hverju eru allir vondir við
mig“. En í sjálfu sér skiptir ekki
heitið á sögunni máli, innihaldið er
að sjálfsögðu það, sem skiptir öllu.
Stundum þegar ný skáldsaga
kemur út, þá velta menn því fyrir
sér, og skrifaðar eru um það lærðar
greinar í blöðin, hvort lesa megi
eitthvað út úr skáldsögunni um
innri mann þess sem skrifar sög-
una. Ef ég ætti að skrifa ritdóm um
þessa margbirtu skáldsögu Jó-
hönnu, þá þyrði ég ekki að stinga
upp á því, að skáldsagan bæri á
nokkurn hátt svipmót af innri
manni Jóhönnu.
Ég sagði fyrr að skáldsagan væri
alls ekki leiðinleg; hugmyndirnar
eru ansi líflegar og bera þess vott
að höfundurinn hafi mikið og frjótt
ímyndunarafl, sem hann svo sann-
arlega gefur lausan tauminn.
Þarna koma við sögu á flugvelli úti
í Evrópu, vafalaust þrautþjálfaðir
vaskir menn, sem rífa þar merki-
miða af pökkum í akkorði. Hér
heima týna menn telexskeytum
hver sem betur getur og jafnvel er
gefið í skyn í bestu köflunum, að
ríkisstjórnarfundir þessarar þjóð-
ar, sem sagan fjallar um, snúist að
verulegu leyti um það, hvort góða
konan eða vondu mennirnir verði
yfirsterkari.
Nú vill ennfremur svo til í þess-
ari sögu, að höfundurinn hefur tek-
ið sér það leyfi að tilgreina ákveðn-
ar persónur í sögunni, nefna þær
þar með nöfnum, og hún ætlar
þeim síðan hinar ýmsu sakir.
Frú Jóhanna hefur gengið öllu
lengra í þessum aðferðum heldur
en dæmi eru til um áður. Þess
vegna hefur þessari framhaldssögu
hennar verið svarað æ ofan í æ og
hefur höfundinum verið gerð grein
fyrir því, að hann vaði algjörlega í
villu og svima og hann megi nú
gjarnan gefa hugmyndafluginu
lausan tauminn en helst ekki þegar
hann þykist vera að fjalla um stað-
reyndir. í þeim svörum sem birt hafa