Morgunblaðið - 03.09.1982, Blaðsíða 22

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. SEPTEMBER 1982
22
Stríð og friður I grein
Friðarhreyfingin
— eftir Guðmund
Heiðar Frímannsson
Það hefur ekki farið fram
hjá íslendingum fremur en
öðrum þjóðum á Vesturlönd-
um, að samtök, sem nefnast
friðarhreyfing, hafa nokkuð
látið að sér kveða í stjórnmál-
um þessara landa síðastliðið
ár. Þau hafa haldið stórfundi í
höfuðborgum Norðurálfu og
New York, sett fram kröfur
um, að dregið verði úr kjarn-
orkuvígbúnaði. Hér á landi
hafa verið stofnuð friðar-
samtök á Akureyri, og á
Klambratúni héldu Samtök
herstöðvaandstæðinga fund
undir svipuðum eða sömu
slagorðum og tíðkazt hafa er-
lendis á friðarfundum. Það
hefur lítið lát orðið á skrifum
í blöð til að kynna málstað
hreyfingarinnar. Af og til
hafa heyrzt gagnrýnisraddir,
en þær hafa ekki farið sérlega
hátt. í fjórum greinum ætla
ég að hafa orð á fáeinum rök-
semdum, sem mæla gegn því,
að tekið sé tillit til krafna
h reyf i ngari nnar.
Friður er mikilvæg gæði.
Um það efast í rauninni eng-
inn. Friður er meginforsenda
þess, að mannlíf geti gengið
með eðlilegum hætti í samfé-
lagi og að þegnarnir geti notið
frelsis og annarra lífsins
gæða. Þegar stríð geisar, er
það almenn regla, að menn
neyðast til að beygja sig undir
vilja almannavaldsins, fá ekki
að gagnrýna stjórnvöld, verða
að hlýða skipunum þeirra og
leggja líf sitt að veði. Þeir,
sem vilja, að einstaklingarnir
fái að lifa lífinu óáreittir,
njóta frelsis, frjálshyggju-
menn, hljóta því að vera tals-
menn friðar. Herbert Spencer,
brezkur heimspekingur, hélt
því fram í riti sínu, sem kom
út 1850, Social Statics, að stríð
stöfuðu af of miklum ríkis-
afskiptum. Væri dregið úr
þeim, frelsi einstaklinganna
aukið hyrfu allar ástæður
fyrir stríði. Eða eins og Steinn
Steinarr orðaði svipaða hugs-
un, þegar hann var að hugsa
um seinni heimsstyrjöldina:
„Stríðið er þýðingarlaust. Ég
ætlaði einu sinni að segja Sví-
þjóð stríð á hendur. Það var í
Gautaborg fyrir mörgum ár-
um. Ég stóð fyrir framan ein-
hvern djöfulinn, sem hét
Vasa-Café og öskraði. Hvern-
ig fór það? Ég veit ekki til, að
Svíþjóð hafi lent í nokkru
klandri, hvorki við mig né
aðra.“ (Kvœöasafn og greinar,
Rvík., 1964, bls. 249.) En nú
bregður svo við, að fáir ef
nokkrir frjálshyggjumenn
hafa tekið undir málstað frið-
arhreyfingarinnar. Raunar
hefur enginn rökstutt kröfur
hennar með því að vísa til
frelsis, svo að mér sé kunnugt.
Hvernig stendur á því, að allir
eru ekki reiðubúnir að ljá
málstað friðarhreyfingarinn-
ar lið?
Aður en leitazt verður við
að svara þessu, er rétt að
benda á eitt einkenni friðar-
ins. Hann er ekki æðstur allra
gæða. Ef á þjóð er ráðizt, þá
hefur hún siðferðilegan rétt
til að verja hendur sínar. Og
hún hefur þá líka siðferði-
legan rétt til að gera þær
ráðstafanir, sem gera henni
kleift að hrinda árásum. Ef á
þjóð er ráðizt, þá getur hún
farið í réttlátt stríð. Kirkjan
hefur meðal annarra fallizt á
þetta með kenningum sínum
um réttlátt stríð. Friður er
því ekki skilyrðislaust betri
en stríð. Stundum verða aðrir
hlutir mikilvægari. Þetta fall-
ast þeir friðarsinnar ekki á,
sem á erlendum málum nefn-
ast „paeifistar". Þeir vilja
frið, jafnvel þótt á þá sé ráð-
izt, frið hvað sem það kostar.
Um þessa friðarsinna er ekki
ástæða til að fjölyrða hér, því
að málsvarar friðarhreyf-
ingar þessara ára hafa tekið
það skýrt fram, að þeir séu
ekki friðarsinnar í þeim skiln-
ingi.
Það hefur vakið athygli
mína og annarra, að inn í
þessa friðarhreyfingu hafa
blandazt hópar, sem vart geta
talizt friðelskandi og erfitt er
að trúa, að taki þátt í hreyf-
ingunni af ást á friðnum einni
saman. Það hafa meira að
segja vaknað grunsemdir um,
að fjármunir frá Ráðstjórn-
arríkjunum renni í sjóði frið-
arhreyfingarinnar. (Sjá Vlad-
imir Búkovskí: Kremlverjar
stýrðu fjöldagöngum og
fjöldafundum friðarhreyf-
ingarinnar, Stefnir, maí 1982;
Betra að vera rauður en dauð-
ur hér í blaðinu, 23. janúar;
The Peace Movement and the
Soviet Union í Commentary,
maí 1982.) Það væri þá ekki í
fyrsta skipti, sem slíkt gerð-
ist. En þótt þau veittu miklu
fé í sjóði samtaka í friðar-
hreyfingunni, þá er það á end-
anum ekki aðalatriði. Það
varpar einungis rýrð á hreyf-
inguna, en segir í sjálfu sér
ekkert um það, hvort líklegt
sé, að málstaður hennar sé
réttur eða rangur.
Þegar maður snýr sér að
markmiðum friðarhreyf-
ingarinnar, þá þyngist róður-
inn nokkuð, því að ekki er
augljóst, hver þau eru. Það
virðist vera svo, að driffjöðrin
í þessari hreyfingu sé andúð á
Bandaríkjunum og hernað-
armætti þeirra. En markmið-
in eru ofurlítið önnur að
minnsta kosti í orði kveðnu.
Friðarhreyfingin berst ekki
gegn hefðbundnum vopnabún-
aði heldur gegn kjarnorku-
vopnum. Hún vill, að þeim
verði fækkað í báðum hernað-
arbandalögunum í Evrópu,
Atlantshafsbandalaginu og
Varsjárbandalaginu, í þeirri
trú, að veröldin yrði öruggari
eftir á en áður, ef þetta yrði
framkvæmt. Sérstaklega
beinir friðarhreyfingin spjót-
um sínum að þeirri ákvörðun
Atlantshafsbandalagsins að
staðsetja tæplega 600 Persh-
ing-flaugar og stýriflaugar í
löndum Vestur-Évrópu. En
ákvörðunin um að setja þær
þar var tekin að undirlagi
leiðtoga Vestur-Evrópu,
vegna þess að þeir óttuðust
nýja gerð eldflauga, SS-20,
sem Rússar voru að koma
fyrir á skotpöllum í vestustu
héruðum Ráðstjórnarríkj-
anna. Friðarhreyfingin hefur
líka sett á oddinn kröfur um
kjarnorkuvopnalaus svæði,
meðal annars á Norðurlönd-
um. Auk þess hafa komið
fram hugmyndir um, að land-
helgi íslands verði lýst kjarn-
orkuvopnalaus.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Það þarf ekki að hafa mörg
orð um kjarnorkuvopnalaus
Norðurlönd. Það er fyrst og
fremst erfitt að skilja, hvers
vegna hún er sett fram, því að
ekki er vitað til, að nein
kjarnorkuvopn séu þar. Það er
venjulega ekki talin ástæða til
að krefjast einhvers, sem þeg-
ar er fyrir hendi. Ef á hinn
bóginn felst í þessari kröfu, að
Ráðstjórnarríkin fjarlægi
kjarnorkuvopn sín af Kola-
skaga, úr Eystrasalti og
Eystrasaltsríkjunum, þá er
hægt að taka hana alvarlega.
En það er kannski vart við því
að búast, að krafan verði gerð
svo afdráttarlaus. Kröfunni
um kjarnorkuvopnalausa
landhelgi hlýtur að fylgja ein-
dreginn vilji um, að Land-
helgisgæzlan verði efld, verði
nánast að atvinnusjóher. Það
er til lítils að setja fram kröf-
ur og fá þær jafnvel sam-
þykktar, ef ekki er með
nokkru móti hægt að líta eft-
ir, að þeim sé framfylgt.
Nema hugsunin sé sú, að stöð-
in í Keflavík taki þetta að sér.
Það má geta þess, að þessi
krafa er beinlínis til komin
vegna friðarhreyfinganna í
Evrópu. Viðbrögð ráðamanna
í Bandaríkjunum við óskum
og kröfum friðarhreyfingar-
innar hafa meðal annars verið
þau að ákveða, að í framtíð-
inni verði auknum hluta
kjarnaflauganna komið fyrir í
kafbátum í þeim tilgangi
bersýnilega að komast hjá
fjölmennum mótmælum, eins
og nú hafa átt sér stað. Ein
afleiðing friðarhreyfingarinn-
ar í Evrópu er því aukinn
kjarnorkuvopnabúnaður í
höfunum. Friðarhreyfingin á
íslandi mætti gjarnan taka
eftir samhengi hlutanna.
En hvað segir friðarhreyf-
ingin um eldflaugarnar í Evr-
ópu? í Þjóðviljanum 30. júní
birtist sameiginleg yfirlýsing
frá friðarhópum víðsvegar að
úr Evrópu og Bandaríkjunum
í íslenzkri þýðingu. í henni
segir meðal annars: „Með víð-
tækum stuðningi Bandaríkja-
manna milljónum saman
krefst þessi hreyfing að
Bandaríkin og Sovétríkin
stöðvi þegar í stað tilraunir,
framleiðslu og dreifingu allra
nýrra vopna og vopnakerfa.
Slík stöðvun kæmi í veg fyrir
það, að komið væri upp í Évr-
ópu hættulegum kerfum, sem
raska þar jafnvægi svo sem
Pershing II og stýriflaugum
af hálfu Bandaríkjamanna
eða að Sovétmenn bæti við
SS-20 flaugum, það yrði
fyrsta skrefið í þá átt að skera
niður vopnabúr risaveld-
anna.“ Og nokkru síðar: „Þeg-
ar þjóðum Evrópu verður
frjálst að marka sína eigin
stefnu, rjúfa fjötra fortíðar-
innar, þá verður þeim einnig
kleift að beita sér gegn víg-
búnaðarkapphlaupinu og hin-
um ógnvænlegu afleiðingum
kúgunarstefnu sem birtist um
allan heim.“ Þessi seinni yfir-
lýsing kemur í kjölfar þeirrar
skoðunar, að tvískipting þjóða
í Norðurálfu í hernaðar-
bandalög ýti undir vopna-
kapphlaupið og skapi hættu á,
að lönd utan þeirra verði not-
uð sem stríðsvettvangur.
Það er rétt að benda á
nokkrar firrur í þessum setn-
ingum, því að annað er vart
hægt að kalla þessar villur. í
fyrsta lagi er algerlega
órökstutt, hvernig bandalögin
skapi hættu fyrir þjóðir utan
þeirra. í öðru lagi er rétt að
taka fram, að lönd í Evrópu
utan hernaðarbandalaga, eins
og Svíþjóð, Sviss og Júgó-
slavía, eyða miklu hærri hluta
þjóðartekna til landvarna og
vígbúnaðar en lönd í AtU
antshafsbandalaginu. Það
skyldi þó ekki vera, að banda-
lagið gerði aðildarþjóðum sín-
um kleift að eyða minna fé til
landvarna, en ella væri, án
þess að öryggi þeirra minnk-
aði og stuðlaði þannig að friði.
í þriðja lagi virðist þurfa að
benda friðarhreyfingarfólki á,
að löndum Vestur-Evrópu er
frjálst að ákveða framtíð sína.
Þau ákváðu að bindast sam-
tökum gegn hættunni úr aust-
urvegi. Ef þau ákvæðu nú að
taka ekki þátt í samtökunum,
er enginn, sem meinar þeim
það. Þetta verður ekki sagt
um þjóðir Austur-Evrópu,
sem enn eru góss Ráðstjórn-
arríkjanna, sem þau hrifsuðu
í kjölfar síðari heimsstyrjald-
arinnar. Einhver hættu-
legasta fásinnan í þessari yf-
irlýsingu friðarhreyfingar-
innar er að leggja hernaðar:
bandalögin tvö að jöfnu. í
fjórða lagi er rétt að menn
taki eftir, hvernig tekið er til
orða um SS-20 flaugarnar.
Það er staðhæft, að hvort-
tveggja raski jafnvægi að
staðsetja Pershing II-flaug-
arnar og stýriflaugarnar í
Vestur-Evrópu „eða að Sov-
étmenn bæti við SS-20-flaug-
um“. Nú er það vandi út af
fyrir sig, hvernig skilgreina á
hugtakið „jafnvægi", en um
það er almennt samkomulag,
að SS-20-flaugar Sovétmanna
hafa raskað jafnvæginu nú
þegar, og Pershing II og stýri-
flaugarnar eru tilraun til að
leiðrétta þessa röskun. Ef
jafnvægi væri, þyrftu engar
SS-20-flaugar að vera í vest-
ustu héruðum Ráðstjórnar-
ríkjanna. En kannski skilja
friðarhreyfingarmenn Jafn-
vægi“ þannig, að það sé
ástandið á hverjum tíma, og
því megi alls ekki breyta. Það
er undarleg afturhaldssemi og
auk þess misskilningur.
Það er ljóst, að friðarhreyf-
ingin vill, að hvorki verði sett-
ar upp Pershing II-flaugar
eða stýriflaugar í Vestur-
Evrópu né SS-20-flaugar í
Ráðstjórnarríkjunum eða
Austur-Evrópu. En hvað ætl-
ar friðarhreyfingin að gera,
hvað ætlar hún að leggja til,
ef Ráðstjórnarríkin halda
ótrauð áfram framleiðslu og
uppsetningu SS-20-flauga? Sú
er raunin fram til þessa og
hvað vill friðarhreyfingin
taka til bragðs? Varla vonast
hún eftir að geta haft áhrif á
leiðtoga gerzka ævintýrisins
með mótmælagöngum þar
austur frá eftir þá hlálegu
meðferð, sem konur af Norð-
urlöndum sættu sig við, þegar
þær töldu sér trú um, að þær
væru að boða þegnum Ráð-
stjórnarríkjanna frið. Á
Vestur-Evrópa að bíða örlaga
sinna með hendur í skauti og
vona, að kúgunin verði ekki of
grimmileg?
Ef við gefum okkur, að frið-
arhreyfingin sé ábyrg hreyf-
ing og að hún vilji koma í veg
fyrir uppsetningu Pershing
II-flauganna, hvernig vill hún
tryggja öryggi Vestur-
Evrópu? Hún þarf ekki að
gera sér neinar grillur um, að
hún hafi áhrif á stjórn Ráð-
stjórnarríkjanna. Það, sem
þyrfti að koma í stað flaug-
anna, er hefðbundinn vopna-
búnaður. Það ætti friðar-
hreyfingin að leggja til. En
það yrði nokkru dýrara en að
setja upp flaugarnar. Til við-
bótar þeirri 3% raunverulegri
aukningu á framlögum til
landvarna, sem Atlantshafs-
ríkin samþykktu árið 1978, en
fá þeirra hafa framfylgt,
þyrfti að bæta við einu til
einu og hálfu prósenti. Þetta
mat byggist á þeirri forsendu,
að vega þyrfti upp tap flaug-
anna og að ekki yrði gripið til
kjarnorkuvopna gegn innrás
Ráðstjórnarríkjanna. (Sjá
The Economist, bls. 30—32,
31. júlí 1982.) Er friðarhreyf-
ingin tilbúin að leggja til
þessa aukningu? Eða er hún
einungis ábyrgðarlaus sam-
tök, sem leika sér að dýpsta
ótta um að veröldin farist eða
einlægustu vonum um fagurt
mannlíf á jörðunni, með
hættulegu bulli og villandi
slagorðum? Kallar hún yfir
sig það, sem hún berst hat-
rammlegast gegn? Vill hún
raunverulegan frið eða sættir
hún sig við friðsamlega kúg-
un?