Morgunblaðið - 31.12.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1987
Ég vitja þín æska...
Oumbeðin fundargerð úr desemberdagbók 1987
eftirÞorgeir
Þorgeirsson
í gærkvöldi var fundur hjá OR-
ATOR, félagi laganema. Sneisafullt
hús í stofu 101 í Lögbergi. Pall-
borðsumræður. Yfirgnæfandi
meirihluti áheyrendanna voru laga-
nemar. Þó brá þama fyrir tveim
saksóknurum. Fyrverandi og núver-
andi. Miklu var nú hýrari svipurinn
á þeim fyrverandi. Sá gamli er
hreint einsog frelsingi á lífsins
skákborði síðan hann komst á eftir-
launin. Það segir alveg þónokkra
sögu. Um réttarfarið í landinu.
Urþví sá nýi er líka nákvæmlega
jaftifúll á svipinn og hinn var áður.
Enginn þeirra Pallborðsmanna
vék samt orði að þessari augljósu
staðreynd, enda þótt allir hugsi
þeir bersýnilega mikið um velferð
sjálfra sín og há embætti. En met-
orðastigamenn þekkjast strax á
barasta andlitsvipnum sem er
beinlínis eins og þeir væru að reyna
að brosa og bera sig mannalega
standandi á flughálli, örmjórri
stigarim í þáveðri.
Og hefðu beðið þess óralengi að
komast uppí sólskinið.
Biðin eftir Lagadeildarprófess-
omum, sem reifa átti viðfangsefni
kvöldsins, var hinsvegar innanvið
akademíst kortér. Rétt mátuleg til-
að virða fyrir sér sleipumannasvip-
ina og hversu sundurleitir þeir gc;ta
orðið. Þó merkingin leyni sér ekki
hót í hvetju tilbrigðinu fyrir sig.
Og laganemamir gátu þá líka þjálf-
að sig í bráðnauðsynlegum andlita-
stellingum uppá seinntímann. En
bömunum tókst það nokkuð
misjafnlega, fanst mér. Einsog
vantaði í þetta allan lífsháska hjá
þeim — sem vonlegt er. Svo vitnað
sé í þaðsem skáldið Steinn forðum
sagði-um sporgöngumenn sína.
Þannig er lífið framanaf.
Svo kom prófessorinn trítlandi
og reifaði spurningu dagsins:
ER LEYFILEGT AÐ GAGN-
RÝNA DÓMSTÓLA?
Hann vék beint að bókinni „Deilt
á dómarana" sem nú er vinsæl lesn-
ing, enda sat höfundur hennar við
pallborðið. Prófessorinn talaði úr
ræðupúlti. Talaði um grundvallarat-
riði og forsendur sem taka bæri
afstöðu til áðuren störf hæstaréttar
væru metin. Hafði sögulegán að-
draganda og var háleitur. Virtist
þurfa að greina lögfræðibörnunum
frá því að upprunaiegur tilgangur
laga og réttar hefði verið takmörk-
un á valdi yfirboðaranna. Einsog
þessu hefði verið haldið Ieyndu í
kenslunni. Einsog börnin kynnu
ekki skil á bláberri merkingu orð-
anna lög og réttur. Einsog þessi
hugtök væm úrelt fomyrði.
Enda kom það á daginn. Lög og
réttur em — að dómi Lagadeildar-
prófessorsins — orðin hreinustu
fornyrði.
Prófessorinn virtist haldinn
ólæknandi sanfæringu um það að
hagur velferðarríkisins fari í bága
við stefnumið réttarríkisins og þar
verði engin sátt samin. Réttarríkið
hljóti að víkja. Annars verða blóð-
ugar byltingar, sagði prófessorinn.
Velferðarríkið byggist á því að lög
séu gerð að hagstjórnartæki í þágu
valdsins þvert á uppmnalegan til-
gang sinn, dómarar nánast að
kerfísvörðum sem hljóti að túlka
mannréttindaákvæði stiómarskrár-
innar uppá nýtt og gera þau lítils-
merk í raun. Og þrengja öll réttindi
sem áður þóttu sjálfsögð. í þágu
valdsins líka. Bað menn athuga að
þetta væri að gerast bæði hér og
víðar, upphafið væri hjá sósíalist-
um, en þessu fengi enginn mannleg-
ur máttur forðað. Sumstaðar væri
þetta gert með því að endurnýja
stjórnarskrámar á fárra ára fresti
— sem væri hinn mesti óþarfi fyrst
lagatúlkun og fordæmi hæstaréttar
gætu alveg dugað tilað aðlaga
réttvísina nútímanum.
Ekki reyndi prófessorinn að
kanna neinar dýpri spurningar í
þessu samhengi. Mintist ekki á
nokkrar efasemdir, en var á svipinn
einsog maður sem kominn er alla-
leið uppá þakbrún samfélagsins og
lítur sposkur niðrá hina sem enn
em að klöngrast í flughálum rimum
metorðastigans fyrir neðan — eða
bíða í halarófu eftir því að komast
í námunda við herlegheitin.
Aumingja vesalings lögfræði-
krakkamir.
Sásem hinsvegar situr álengdar
við svona umræðu og þarf ekki að
gapa í lotningu upp mannvirðingar-
stigann á viðundrið sem talar, hann
getur látið spurningar fara einsog
kaldan súg um huga sinn:
Þyrfti ekki að skilgreina hugtak
einsog velferð áðuren það er reitt
til höggs á dómgreind hlustandans?
.Hver er velferð þess sem látið hefur
rétt sinn fyrir baunadisk? Hvert er
öryggi hins réttlausa þegar hann
er búinn að slafra í sig baununum
sem hann fékk að launum fyrir tal-
hlýðnina? Hver er trúverðugleiki
prófessors og hæstaréttardómara
sem játar opinskátt það álit sitt að
velferð heimsins . byggist á afsali
hefðbundinna einstaklingsréttinda í
skiftum fyrir efnaleg gæði eða
hagsmuni svonefnds almennings
(sem þessi sami prófessor og hæsta-
réttardómari kallar svo óviðræðu-
hæfan skríl í hinu orðinu)? Væri
ekki reynandi að fá einhvem annan
tilað skilgreina fyrir okkur hugtakið
velferð? Einhvern sem ætti minni
hagsmuna að gæta og þægi ekki
daglegt brauð sitt fyrir þessa af-
vegaleiðandi og þröngu skilgrein-
ingu á sæluríkinu? Því hver er hér
kominn tilað segja okkur að velferð-
in þessaheims muni ekki skrimta
af nema í vígðri sambúð við rétt-
leysið? Eru skoðanir hans sprottnar
af hreinum hvötum? Getur maður
sem gefur sinni eigin þröngsýni
heitið „almenn velferð" yfirleitt
haft nokkrar hreinar hvatir? Mundi
prófessomum nokkurntíma koma
til hugar að segja barasta: — How
do you do? við einhvem þeirra
mörgu sem hann og aðrir hæsta-
réttardómarar hafa svift grundvall-
armannréttindum með þessari
tískutúlkun sinni á stjórnarskrá
landsins? Eða með öðrum orðum
að spuija skrílinn:
Líður þér ekki miklu betur svona
réttlausum?
Langar svona prófessor ekki vit-
undarögn að leggja heiðarlega
niður fyrir sér undirstöðugátuna
sjálfa: Hvað er velferð?
Er réttaröryggi henni óviðkom-
andi? Skiftir tjáningarfrelsið engu
varðandi heill samfélagsins? Hefur
jöfnuður ekki nokkra þýðingu? Þarf
ekki mannskepnan — hver einstakl-
ingur — helst að hafa leyfi tilað
ganga daglega spölkom á afturfót-
unum eigi henni að líða bærilega?
Gæti það verið að hlutverk raun-
verulegs leiðtoga dagsins í dag
væri hreint ekki fólgið í því að gef-
ast upp fyrir velferðarríkinu og
blaðri þess heldur þvertámóti í því
að sameina velferð og réttarríki?
Skyldi manneskjan ekki vera eitt-
hvað meiren bara þaðsem hún étur
og skítur, hvaðsem prófessor neyð-
ist tilað segja við lögfræðikrakka á
skammdegiskvöldi einsog þessu?
En bíðum við.
Lögfræðistelpa í áheyrendaskar-
anum kemur fyrirvaralaust með
furðu óþægilega spurningu:
— Geta prófessorar sem jafn-
framt eru skyldugir-að taka sæti í
hæstarétti hvenær sem kallað er á
þá — og gera það — geta þeir nokk-
urntíma orðið hlutlausir í umfjöllun
sinni um réttarfarið í landinu? Er
þeim ekki þarmeð fyrirmunuð öll
gagnrýni?
Þá sprettur upp maður, ijóður í
vöngum, segist heita Arnljótur og
kveðst vera prófessor í lögum við
H.I. Því verð ég að trúa enda þótt
örðugt sé að skilja málafylgju hans
vegna þokukendrar framsetningar
og sárfátæklegra röksemda í þeim
hlutanum sem er þó skiljanlegur.
Ljóst verður að hann mundi him-
infeginn ef hann losnaði nú við
hæstaréttarstörfin. En þó er alt á
huldu með ástæður til þess fegin-
leika því hann fær ekki með nokkru
móti séð hvemig störfin við hæsta-
rétt ættu að geta haft áhrif á
skoðanir sínar á hæstarétti. En
spurningu stelpunnar náttúrlega
jafn ósvarað þó hún viti þetta um
afstöðu prófessorsins — að honum
þyki verk sín harla goð yfir að líta
einsog Drottni alsheijar líka þótti
forðum þegar hann loksins bað ljós-
ið að skína á sköpunina. Og það
eru öndótt Drottinsaugu sem þessi
prófessor lætur fylgja orðum sínum
í stað frambærilegra röksemda. Og
fyrir þeim sjónum hörfar stúlkan
náttúrlega steinþegjandi inní fíla-
beinstuminn þarsem réttur vet-
vangur svona umræðu er og verður.
Það gera líka aðrir minnihátar til-
heyrendur. Og þaðanaf berast ekki
Þorgeir Þorgeirsson
„Gæti það verið að hlut-
verk raunverulegs
leiðtoga dagsins í dag
væri hreint ekki fólgið
í því að gefast upp fyr-
ir velferðarríkinu og
blaðri þess heldur
þvertámóti í því að sam-
eina velferð og rétt-
arríki?“
spurnir úr salnum utan þessi jábróð-
urlegu tíst sem gefa til kynna að
fylgst sé með.
Framsöguprófessorinn hnykkir á
þessu og segist líka mundu verða
alshugar feginn að losna við setu-
skylduna í hæstarétti þó hún aldrei
hafi haft nein áhrif á skoðanir sínar,
vitaskuld.
Það er engu líkara en viðstöddum
verði það nú ljóst að velferð heims-
ins er fólgin í velferð prófessora í
lagadeild Háskóla Islands. Allir
brosa í leiðslu, jafnvel daufar vipmr
í niðurdregnum munnvikjum sak-
sóknarans nýja.
Og framundan sælir tveir tímar
af hanaslag þeirra metorðastiga-
manna á Pallborðinu um hin
margvíslegustu aukaatriði og ein-
stakar lagagreinar. Standardinn að
vísu ögn fyrir neðan þaðsem maður
átti að venjast á málfundum
„Framtíðarinnar" í MR fyrir 35
ámm. En alt um það — þetta var
hið ánægjulegasta kvöld og mjög
lærdómsríkt með sínum hætti.
Og fólk virtist koma alsælt af
fundinum.
Eg rölti heim. I sudda þarf mað-
ur að standa báðum fótum á jörðinni
og reka hausinn á ská uppí napran
kvöldvindinn. Samt er ég að gæla
við minningu um deilur sem ég
varð áheyrandi að fyrir röskum ald-
arfjórðungj austurí Prag í Tékkó-
slóvakíu. Þar vom svipuð málefni
á dagskrá. Flokkskomísarinn talaði
þá nánast sömu orðin og prófessor
Sigurður hafði við lagakrakkana
hér í kvöld.
— Hugmyndin um réttarríki þyk-
ir orðin úrelt síðan Byltingin Mikla
er hér um garð gengin og velferð
sósíalismans efst á baugi, sagði
flokksfulltrúinn.
Og hann kallaði ástandið líka
sögulega nauðsyn. En honum var
kröftuglega mótmælt. Það gerði
ungur lögfræðistúdent.
Ollum til mikillar hissu.
Og lét heldur engar drottinlegar
augngotur aftra sér.
— Þið hafíð þá kenningu, sagði
piltur, að réttarríkið sé úrelt dót
vegna þess að þið viljið ekkert með
fullveðja þegna gera. Þið hafið þá
kenningu að réttarríkið beinlínist
stangist á við hag almennings og
velferð afþví dómarar em hér undir-
málsmenn sem hvorki vilja leysa
né geta leyst þessa yfírborðsmót-
sögn í starfí sínu. Mótsögnin er
vissulega fyrir hendi og hana verð-
ur að leysa. En lausn hennar er
vitaskuld ekki á færi meðalmenna.
Og þessvegna er það sem dómar-
arnir okkar geta ekki leyst hana.
Vandi sem ráðamenn geta ekki
leyst úr verður kjur í tímanum eins-
og ógróið sár. Annaðhvort leysa
menn sín vandamál eða búa til
kenningar um þau. En kenningin
um sögulega nauðsyn ræfildómsins
er rétt bara einsog salt tilað strá í
kaunin svoað þau úldni ekki fram-
aní okkur.
Alt hangir þetta saman.
Góð réttvísi byggist á því að
hæstiréttur vinni sín störf og leysi
þannig úr málum að réttur allra sé
virtur. Þar mega afburðamenn einir
sitja. Að vitsmunum, þekkingu,
reynslu og hlutlægni. Það gerirst
ekki nema dregin sé fjarska skörp
lína og sagt: Ofanvið þessa línu
skulu allir þeir vera sem í þennan
dóm munu setjast! Það verður að
ríkja hlutlægt, faglegt mat um val
í svo mikilvæg embætti. Þaðsem
einfaldlega gerist með tímanum
þarsem Miðstjórn og Flokksapparöt
ráða því hveijr veljast tilað sitja
efsta dómstigið er það að línan sem
áður var lágmark verður fyren var-
ir að hámarki. Þá er sagt: neðanvið
þessa línu að vitsmunum, þekkingu,
reynslu og hlutlægni skulu allir
dómendur héðanífrá vera. Annars
verða þeir ekki nógu hlýðnir við
stefnumið ríkisins og kenningar.
Af þessu varð náttúrlega mikið
rifrildi. Flokksfulltrúinn var á því
að stjórnleysingja ætti bara að setja
á hæli og lækna þá af svona brengl-
uðum hugmyndum. Oskraði bein-
línis í lokin.
Burt af þeim fundi fóru menn í
misstórum hópum og töluðu allir
hátt. Mörgum fanst þetta hafa ver-
ið vondur fundur.
Ekki veit ég hvort pilturinn sem
þorði að tala þessi orð við flokksleg-
an metorðastigamann suðurí Prag
fyrir aldarfjórðungi nú situr í fang-
elsi eða er flúinn vesturum. Má
líklega einu gilda ef mat prófessors
Sigurðar Lindals á þróun heimsins
er rétt. Þó hlýnar manni í
kvöldsuddanum af að rifja þetta
upp.
Pilturinn var þvímiður ekki landi
minn, en hann var þó af sömu dýra-
tegundinni.
I því er ylurinn fólginn. Og jafn-
vel þónokkur von.
Höfundur erríthöfundur.
\