Morgunblaðið - 27.01.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JANUAR 1990
4
ísland og Austur-Evrópa
eftir Þorvald
Gylfason
i
Atburðarásin í Austur-Evrópu
undanfamar vikur markar tímamót
í sögu álfunnar, ekki aðeins vegna
þess að flestar þjóðir Austur-Evrópu
virðast nú vera í þann veginn að
I kasta af sér hlekkjum langvarandi
ófrelsis. og kúgunar, heldur líka
vegna þess að nú virðist fijáls og
heilbrigður markaðsbúskapur loksins
r vera í sjónmáli þar eystra.
Þessir atburðir beina athyglinni
að ástandinu hér heima. Málf lutning-
ur ýmissa forustumanna í stjórn-
málum hér ber vitni um lífseiga for-
dóma um lögmál markaðsviðskipta í
hagskipulagi vestrænna ríkja. Hér á
landi gætir trúlega meiri tortryggni
meðal stjórnmálamanna gagnvart
fijálsum búskaparháttum en í
nokkru öðru landi í allri Vestur-
Evrópu._ Það er því engin tilviljun,
að við fslendingar búum við minni
samkeppni og meiri ríkisafskipti á
mörgum sviðum atvinnulífsins en
aðrar Vestur-Evrópuþjóðir, til dæmis
í landbúnaði og bankamálum. Þessi
tortryggni birtist meðal annars í
því, að tillögur um löngu tímabærar
umbætur í fijálsræðisátt eru iðulega
kenndar við „fijálshyggju" í lítils-
virðingarskyni, en þáð orð hafa ýms-
ir heittrúarmenn notað aðallega til
að auðkenna hugmyndir um einka-
væðingu slökkviliðs og lögreglu og
annað af því tagi. Tillögur um inn-
flutning á erlendum osti í því skyni
að bæta hag fólksins í landinu með
fjölbreyttara og ódýrara matvöruvali
eru sem sagt lagðar að jöfnu við
einkavæðingu lögreglu án tillits til
þess, að allar aðrar Vestur-Evrópu-
þjóðir leyfa innflutning á osti og
einkalögregla tíðkast hvergi í álf-
unni.
II
Á síðasta ári vakti ég máls á því
í nokkrum greinum hér í blaðinu og
í vikuritinu Vísbendingu, að bann við
innflutningi kartaflna, eggja og
kjúklinga væri þungur baggi á al-
menningi. Ég skýrði frá því, að
kostnaður neytenda vegna innflutn-
ingsbannsins l988 hefði numið um
40.000 krónum á hveija fjögurra
manna fjölskyldu í landinu að jafn-
aði á núgildandi verðlagi. Afnám
innf lutningsbannsins myndi því bæta
lífskjör heimilanna í landinu jafn-
mikið að meðaltali og fjórðungslækk-
un tekjuskatts.
Ég skýrði jafnframt frá því, að
þessar álögur á neytendur næmu um
11 milljónum króna á hvert ársverk
við kartöflu-, eggja- og kjúklinga-
framl'eiðslu á núgildandi verðlagi og
væru því margfalt meiri en meðalárs-
laun í þessum greinum. Afnám inn-
flutningsbannsins myndi því losa
margfalt meira fé en þyrfti til þess
að bæta innlendum framleiðendum
viðskiptavinamissinn að fullu, ef þeir
stæðust ekki samkeppni við innf lutn-
ing.
Kostnaður nejTenda vegna banns
við innflutningi á grænmeti, svína-
kjöti og osti er mjög mikill líka, eins
og nærri má .geta. Framkvæmda-
stjóri Hagkaups hefur til dæmis
skýrt frá því, að verzlunin geti boðið
íslenzkum neytendum hollenzkan
„gouda“ ost fyrir tæplega 330 krón-
ur hvert kíló. íslenzkur „gouda“ ost-
ur kostar hins vegar næstum 760
krónur hvert kíló í búðum nú. Verð-
munurinn nemur því um 430 krónum
á hvert kíló.
Heildameyzla osts hér heima 1988
var tæplega 2.600 tonn samkvæmt
upplýsingum Framleiðsluráðs land-
búnaðarins eða um 40 kíló á hvetja
fjögurra manna fjölskyldu í landinu
að jafnaði. Ef við gerum ráð fyrir
sama verðmun á öðrum osttegund-
um, greiðir hver fjögurra manna fjöl-
skylda i landinu því um 17.000 krón-
um meira fyrir ost á hveiju ári að
meðaltali en hún þyrfti að gera.
Ef ostur væri fluttur inn frá út-
löndum, myndi hvert heimili í landinu
sem sagt hagnast um allt að 17.000
krónur á hveiju ári til frambúðar.
Þó geri ég alls ekki ráð fyrir því,
að innlend ostaframleiðsla legðist af,
heldur myndi frjáls innflutningur
knýja framleiðendur hér heima til
aukinnar hagsýni í rekstri og hóf-
semdar í verðlagningu. Þannig væri
neytendum tryggt lægra verð á inn-
lendum osti og jafnframt meiri fjöl-
breytni í matvöruvali.
Og þannig væri hægt að bæta
kjör launþega verulega án þess að
auka tilkostnað vinnuveitenda og án
þess að hleypa nýrri verðbólguskriðu
af stað. Þess vegna hlýtur aukið inn-
flutningsfrelsi að vera ofarlega á
dagskrá í kjaraviðræðum þeim, sem
nú standa yfir, enda hafa foringjar
verkalýðsfélaga og vinnuveitenda
lýst sérstökum áhuga á því að semja
þannig um kaup og kjör að þ'essu
sinni, að tryggt sé, að verðbólgan
ijúki ekki upp að nýju.
III
Tillögur um fijálsari innflutning
landbúnaðarafurða eiga auðvitað
ekkert skylt við „fijálshyggju" í
venjulegum skilningi þess orðs eða
við hugmyndafræði yfirleitt, heldur
er einfaldlega verið að leggja það
til, að við íslendingar semjum okkur
að þeim viðskiptaháttum, sem þykja
Þorvaldur Gylfason
„ Stj órnmálamenn sjá
sér þó eftir sem áður
hag- í því að geta haldið
áfram að ráðstafa spari-
fé landsmanna og er-
lendu lánsfé til eigin
skjólstæðinga gegnum
ríkisbanka og opinbera
sjóði.“
sjálfsagðir í öllum öðrum vestrænum
löndum.
Verndarstefna Evrópubandalags-
ins í landbúnáðarmálum hefur að
vísu verið snöggur blettur á banda-
laginu á liðnum árum, en hún þreng-
ir þó ekki meira að en svo, að fransk-
ur og svissneskur ostur er á boðstól-
um í matvöruverzlunum og á veit-
ingahúsum í öllum bandalagslöndun-
um, líka í Danmörku, eins og marg-
ir íslendingar þekkja, af eigin raun.
Þar að auki stefna bandalagsþjóðirn-
ar nú markvisst að því að auka sam-
keppni á evrópskum búvörumarkaði
og efla markaðsviðskipti sín á milli
mjög verulega á öllum sviðum í því
skyni að bæta lífskjör almennings í
álfunni.
Við íslendingar verðum að fylgjast
með þessari þróun. Það er reyndar
borin von að minni hyggju, að við
getum náð nokkrum umtalsverðum
árangri í samningaviðræðum okkar
við Evrópubandalagsþjóðirnar á
næstunni, nema við aukum frelsi í
búvöruviðskiptum milli íslands og
Evrópu auk annars, og þá gildir einu,
hvort við reynum að nálgast Evrópu-
bandalagið í samfloti með hinum
EFTA-þjóðunum eða upp á eigin
spýtur.
Það er þess vegna merkilegt, að
stjórnmálaf lokkar, sem kenna sig við
fijálslyndi og framfarir og þykjast
bera lífskjör almennings fyrir bijósti,
skuli ýmist beijast af alefli fyrir
áframhaldandi innflutningsbanni eða
þegja þunnu hljóði. Þeir taka þrönga
sérhagsmuni þænda fram yfir al-
mannahag, jafnvel þótt aukið inn-
flutningsfrelsi myndi losa margfalt
meira fé en þyrfti til þess að bæta
bændunum raskið til fulls. Jafnvel
framkvæmdastjóri Verzlunarráðs ís-
lands hefur lýst sig andvígan auknu
innflutningsfrelsi á búvörumarkaði,
eins og fram hefur komið í Bænda-
blaðinu meðal annars. Þá er fokið í
flest skjól. Ætli Austur-Evrópuþjóð-
irnar verði fyrri til en við að hefja
innflutning á erlendum osti?
IV
Tortryggni margra stjórnmála-
manna gagnvart heilbrigðum við-
skiptum á verðbréfamarkaði er sömu
ættar og óttinn við aukið innflutn-
ingsfrelsi.
Forsagan er eftirminnileg. Þangað
til fyrir fáeinum árum átti almenn-
ingur í landinu ekki annars kost en
geyma sparifé sitt í vörzlu viðskipta-
banka og sparisjóða eða kaupa ríkis-
skuldabréf, sem voru gefin út í smá-
skömmtum með óreglulegu millibili.
Allir vita, hvernig fór. Verulegur hluti
sparifjár þjóðarinnar brann upp á
verðbólgubáli, meðan viðskiptabank-
amir og skuldunautar þeirra mökuðu
krókinn.
Seint og um síðir brugðust stjórn-
völd við með því að lögleiða verð-
tryggingu sparifjár að hluta, og
nokkur ný einkafyrirtæki hösluðu sér
völl á verðbréfamarkaði að erlendri
fyrirmynd. Nú eiga íslenzkir spari-
fjáreigendur þess vegna kost á því
að ávaxta fé sitt með heilbrigðum
hætti, svo sem tíðkast í öllum öðrum
löndum Vestur-Evrópu.
Og nú eiga vel rekin fyrirtæki á
íslandi kost á lánsfé, þótt þeim sé
meinaður aðgangur að ríkisbanka-
kerfinu og opinberum sjóðum af
stjórnmálaástæðum. Öflugur
íslenzkur verðbréfamarkaður án
íhlutunar stjórnmálamanna er því
ekki einungis réttlætismál, heldur er
ef ling innlends sparnaðar með öllum
tiltækum ráðum forsenda þess, að
stjómvöldum geti tekizt að kveða
verðbólguna niður, eins og þau segj-
ast vilja gera.
V
Samt halda margir áhrifamiklir
stjórnmálamenn áfram að fjargviðr-
ast út af verðbréfaviðskiptum og
reyna að gera þau tortryggileg á
ýmsan hátt. Þeir kippa sér ekki upp
við það, að verðbólgan rýrði sparifé
fólks og fyrirtækja í bankakerfinu í
fyrra um fjárhæð, sem nemur um
50.000 krónum á hveija fjögurra
manna fjölskyldu í landinu að meðal-
tali. Þessu fé hefur verið varið til
þess að halda áfram að greiða niður
lánsfé og viðhalda margvíslegri
óhagkvæmni í bankakerfinu. Nú er
þó reyndar að rofa til, eins og ráða
má af því, að Landsbanki Islands
hefur loksins stofnað eigið verðbréfa-
fyrirtæki í því skyni áð bæta hag
viðskiptavina sinna. Það er fagnaðar-
efni, og það er stofnun íslandsbanka
líka. Stjórnmálamenn sjá sér þó eftir
sem áður hag í því að geta haldið
áfram að ráðstafa sparifé lands-
manna og erlendu lánsfé til eigin
skjólstæðinga gegnum ríkisbanka og
opinbera sjóði án fulls tillits til þeirra
arðsemissjónarmiða, sem þykja sjálf-
sögð í bankarekstri annars staðar í
Vestur-Evrópu, og án þess að krefja
skuldunautana um fulla endur-
greiðslu fjárins að lánstímanum
loknum. Þess vegna sjá margir
stjórnmálamenn ýmis tormerki á
áframhaldandi einkavæðingu banka-
kerfisins til samræmis við þá skipan
bankamála, sem tíðkast í öðrum vest-
rænum löndum. Þess vegna halda
þeir áfram að skipa dygga flokks-
menn í bankastjórastöður og bankar-
áð. Og þess vegna bólar ekki enn á
erlendri samkeppni í bankaviðskipt-
um í landinu.
VI
Nú hefur pólska ríkisstjórnin hins
vegar í hyggju að veita erlendri sam-
keppni inn í bankakerfið þar í landi
og jafnframt að afnema gjaldeyris-
höft strax á þessu ári. Pólska stjórn-
in sýnir skilning á jrfirburðum heil-
brigðrar samkeppni í bankaviðskipt-
um eins og á öðrum sviðum efna-
hagslífsins yfirleitt. Ungveijar eru í
svipuðum hugleiðingum.
Rökin fyrir aukinni erlendri sam-
keppni á peningamarkaði og fyrir
auknu fijálsræði í gjaldeyrisviðskipt-
um eru hin sömu og rökin fyrir auk-
inni samkeppni á búvörumarkaði til
dæmis. I skjóli eriendrar samkeppni
og aukins ftjálsræðis geta sparifjár-
eigendur geymt fé sitt, þar sem
ávöxtunarkjörin eru bezt, heima eða
erlendis eftir atvikum, og einstakl-
ingar og fyrirtæki geta með sama
hætti tekið lán, þar sem lánskjörin
eru bezt. Þannig er peningamálum
nú háttað í sívaxandi mæli í flestum
eða öllum öðrum Vestur-Evrópulönd-
um, einnig á öðnim Norðurlöndum,
með óverulegum undantekningum.
Og ríkisstjórnir Austur-Evrópu hall-
ast nú á sömu sveif.
En íslenzkir stjórnmálamenn sitja
fastir við sinn keip. Ef svo fer sem
horfir, verður skipan mála á austur-
evrópskum peningamörkuðum innan
tíðar orðin ftjálslegri að ýmsu leyti
en hér heima. Viljum við það?
Höfundur er prófessor við Háskóla
íslands.
Hörður Áskelsson organisti Hallgrímskirkju:
Verk eftir Buxtehude o g Bach
á fjáröflunartónleikum
Listvinafélag Hallgrímskirlyu gengst fyrir orgeltónleikum í
Hallgrímskirkju næstkomandi sunnudag þar sem Hörður Askels-
son organisti kirkjunnar mun leika tónverk eftir Buxtehude og
Bach. A efhisskrá eru meðal annars passacaglíur þeirra svo og
sálmforleikir. Aðgangseyrir tónleikanna rennur óskiptur í orgel-
sjóð Hallgrímskirkju en nýlega hefur verið skrifað undir samning
um kaup kirkjunnar á orgeli frá Klais-orgelsmiðjunni í Bonn í
Þýskalandi. Jafnframt er verið að skipuleggja fjáröflunarátak
vegna kaupanna.
Á efnisskránni eru þrenns konar
tónverk eftir Buxtehude og Bach
en það eru passacaglíur eða til-
brigði, prelúdíur og sálmforleikir,
segir Hörður Áskelsson um efnis-
skrá tónleikanna. -Mér finnst sam-
anburður á passacaglíum þeirra
sérlega áhugaverður en þetta form
var í miklu uppáhaldi hjá Buxte-
hude og sterkar líkur benda til
þess að passacaglía Bachs, sú eina
sem hann samdi, hafi verið samin
fyrir áhrif frá Buxtehude. Fræg
er sagan af heimsókn Bachs til
hans veturinn 1705 til 1706 og
má sjá það í fyrri orgelverkum
Bachs að hann hefur drukkið í sig
áhrif frá Buxtehude.
Síögrandi tónverk
Hörður segir að passacaglía
Bachs hafi verið mörgum kynslóð-
um organista vinsælt og síögrandi
verk: Fræðimenn hafa lengi deilt
um merkingu þess og formgrein-
ingu og það hafa verið skrifaðar
ótal ritgerðir um leynda dóma þess.
Skoðanir eru mjög skiptar um það
hvernig velja skuli orgelraddir við
flutning verksins. Sumir vilja róm-
antískt raddval með pianissimo,
mjög veiku, í byijun og síðan cres-
endo, vaxandi styrkleika, allt til
enda en aðrir telja að leika eigi
verkið með fullum styrk eða fullu
verki, organo pleno eins og við
köllum það, frá upphafi til enda.
Mér finnst eðlilegast að orgelið
sem leikið er á hveiju sinni ráði
raddvalinu. Þó má ekki bijóta
ákveðin lögmál um samhengi til-
brigða svo að verkið klofni ekki
vegna tíðra hljómborðaskiptinga
og styrkleikabreytinga. Með litla
10 radda orgelinu í Hallgrímskirkju
er ekki hætta á að ég ofgeri verk-
inu með styrkleika en það má í
leiðinni minna á að þegar hið nýja
70 radda orgel verður komið upp
getur passacaglían hljómað með
öllum þeim styrk sem orgelleikari
kann að kjósa sér, segir Hörður
ennfremur.
Áður en Hörður er spurður nán-
ar um stóra orgelið 'skal upplýst
að efnisskrá tónleika hans hefst á
verkum eftir Buxtehude. Fyrst er
passacaglía í d-moll, síðan prelúdía
í D-dúr og loks sálmforleikur. Verk
Bachs eru prelúdía og fúga í C-
dúr, sálmforleikur og enda tónleik-
arnir á, passacaglíunni í c-moll.
Tónleikamir hefjast klukkan 17.
En hvað er að segja um hið væntan-
lega orgel frá Klais?
Hörður Áskelsson organisti Hallgrímskirkju (t.v.) skoðar hér
teikningar af orgelinu ásamt Klais orgelsmið.
Nýja orgelið sumarið
1992?
Skömmu fyrir áramót gengu
forráðamenn Hallgrímskirkju og
fulltrúar Klais orgelsmiðjunnar frá
samningi um kaup kirkjunnar á
70 radda orgeli, segir Hörður. Þessi
orgelsmiðja hefur mikla reynslu í
smíði svo stórra orgela og fulltrúar
Klais hafa eins og aðrir orgelsmið-
ir heimsótt okkur nokkrum sinnum
undanfarin ár meðan athuganir
hafa staðið yfir. Smíðin tekur tvö
og hálft ár og er gert ráð fyrir að
orgelið verði tilbúið um mitt ár
1992 ef Hallgrímskirkju tekst að
afla nægjanlegra fjármuna til að
standa í skilum. Orgelið hefur fjög-
ur hljómborð og fótspil, pípurnar
eru yfir 5 þúsund og alls vegur
hljóðfærið um 25 tonn, segir Hörð-
ur og segir hann orgel sem þetta
geta orðið gífurlega lyftistöng fyrir
orgelleikara hér á landi. Það eigi
einnig eftir að laða hingað tii lands
færustu orgelleikara heimsins og
marka þannig kaflaskil í flutningi
orgeltónlistar hérlendis.
Sérstök fjáröflunarnefnd hefur
verið sett á laggirnar sem undirbýr
söfnunarátak en því verður hleypt
af stað innan skamms. ..