Morgunblaðið - 10.07.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. JÚLÍ 1991
SAKHAROV VERÐLAUNIN AFHENT I DAG:
Verðugur verðlaunahafi
eftir Jakob F.
Asgeirsson
í dag tekur yngri sonur Aung
San Suu Kyi við Sakharov verð-
laununum sem Evrópuþingið í
Strasbourg hefur veitt móður
hans. Sakharov-verðlaunin eru
veitt fyrir „baráttu fyrir hugsun-
arfrelsi" — í anda Andreis Sak-
harovs. Fyrri verðlaunahafar eru
Nelson Mandela, Alexander
Dubcek og rússneski andófs-
maðurinn Anatoly Martsjenko,
vinur Sakharovs, sem dó í fang-
elsi. Aung San Suu Kyi er að
allra dómi verðugur verðlauna-
hafí og sagt er að hún komi
sterklega til álita við úthlutun
næstu friðarverðlauna Nobels.
Hún er enn pólitískur fangi í
föðurlandi sínu, Búrma. Síðustu
tvö ár hafa eiginmaður hennar
og tveir synir þeirra hjóna ekk-
ert samband fengið að hafa við
hana. Baráttu hennar fyrir
mannréttindum og lýðræði í
Búrma var lýst að nokkru í grein
í Morgunblaðinu sl. sunnudag.
Sú grein sem hér birtist, Frelsi
frá ótta, er áður óbirt ritgerð
úr væntanlegu ritgerðarsafni
hennar sem hún helgar minn-
ingu föður síns, Aung San, sjálf-
stæðishetju Búrma. Greinin var
rituð áður en Suu var handtekin,
en birtist í dag í mörgum helstu
dagblöðum heims sérstaklega í
tilefni verðlaunanna. Hún varpar
skýru ljósi á andófsmanninn
Aung San Suu Kyi og háleitar
hugsjónir hennar. Meðfylgjandi
er jafnframt stutt yfirlýsing frá
eiginmanni hennar, dr. Michael
Aris, sem er einn helsti sérfræð-
ingur heims í tíbeskum fræðum,
félagi á St. Antony’s garði í
Oxford en nú um stundir gisti-
prófessor við Harvard háskóla í
Bandaríkjunum.
Svo sem fram kom í sunnu-
dagsblaði Morgunblaðsins vann
Lýðræðishreyfing Aung San
Suu Kyi glæsilegan sigur í frjáls-
um kosningum sem fram fóru í
Búrma í maí 1990. Herforingj-
aklíkan sem ræður ríkjum í land-
inu hefur hins vegar með öllu
neitað að afhenda völdin í hend-
ur réttkjörinnar borgaralegrar
stjórnar. Aung San Suu Kyi er
haldið í algerri einangrun á
heimili sínu í Rangoon og fylgis-
menn hennar eru ofsóttir um
allt land. Búrma er sósíalískt
gjaldþrotafyrirtæki sem herinn
heldur gangandi með vopna-
valdi. Samt er Búrma álitið eitt
ríkasta land Asíu að náttúru-
auðæfum. Þegar „leið Búrma til
sósíalismans“ hófst í upphafi
sjöunda áratugarins var landið
þriðji stærsti hrísgrjónaútflytj-
andi heims með mikla efnahags-
lega möguleika. Að áliti Samein-
uðu þjóðanna er Búrma nú, þrjá-
tíu árum síðar, komið í hóp
10-15 fátækustu ríkja heims og
nýtur þar af leiðandi margvís-
legrar fyrirgreiðslu og sérstakr-
ar hjálpar alþjóðastofnana. Samt
sem áður hafa Sameinuðu þjóð-
irnar og aðrar alþjóðastofnanir
ekki megnað að breyta að neinu
marki samsetningu ríkisútgjalda
í Búrma, en 40% þjóðartekna
renna beint til hers og lögreglu.
Vestræn ríki hafa sett bann á
vopnasölu til landsins en komm-
únistastjórnin í Kína heldur
áfram að leggja valdhöfunum í
Búrma til vopn. Til að fjármagna
vopnakaup sín hafa valdhafarnir
nánast sett á útsölu aðgang að
náttúruauðæfum landsins, t.d.
hinum miklu tekkskógum, fiski-
miðum og hugsanlegum olíulind-
um. Landinu er að mestu lokað
fyrir vestrænum áhrifum; það
er ígildi föðurlandssvika að
blanda geði við útlendinga. Eina
trygga samband landsmanna við
umheiminn eru fréttasendingar
BBC-útvarpsins á búrmönsku,
en því hefur verið haldið fram
að nánast öll þjóðin leggi við
hlustir þegar þeim er útvarpað
til landsins. Fátt bendir til að
breyting sé í vændum á stjórnar-
háttum í Búrma. Það er sam-
dóma álit vestrænna stjórnarer-
indreka í Rangoon að valdha-
farnir séu klíka ómenntaðra
rudda sem engu tauti verði við
komið.
Frelsi frá ótta
eftirAung San Suu Kyi
Það er ekki valdið sem spillir
heldur óttinn. Óttinn við að missa
völdin spillir þeim sem með þau
fara og óttinn við valdbeitingu
spillir þeim sem hún bitnar á. Flest-
ir Búrmabúar eru kunnugir hinum
fjórum tegundum siðspillingar, a-
ghati. Chanda-gati er sú siðspilling
sem sprottin er af löngun eða
ágimd, dosa-gati er röng breytni
til að storka þeim sem maður ber
illan hug til, og moga-gati er sú
villa sem sprettur af fáfræði. En
öllum verst er sú fjóðra, bhaya-
gati, því það er ekki aðeins að
bhaya, óttinn, sé kæfandi og eyði
smám saman allri tilfinningu fyrir
muninum á réttu og röngu - hann
er iðulega undirrót hinna þriggja
tegunda siðspillingar.
Rétt eins og chanda-gati - þ.e.
þegar hún er ekki sprottin af
hreinni fégræðgi - getur orsakast
af ótta við skort eða ótta við að
glata velvilja ástvina, getur óttinn
við að verða undir, vera niðurlægð-
ur eða særast verið undirrót hat-
urs. Og örðugt væri að uppræta
fáfræðina nema frelsið til að leita
sannleikans sé leyst úr ijötrum
óttans. Þar eð óttinn og spillingin
eru svo skyld er ekki að furða að
í öllum þjóðfélögum þar sem óttinn
ríkir skýtur víðtæk spilling djúpum
rótum.
Því er oft haldið á lofti að al-
menn óánægja með efnahagslegt
harðrétti hafi verið meginupp-
spretta þeirrar baráttu fyrir lýð-
ræði sem hófst í Búrma í kjölfar
mótmæla námsmanna 1988. Það
má til sanns vegar færa að nær
þriggja áratuga tímabil mótsagna-
kenndra og ófullnægjandi stjómar-
athafna, óviðráðanleg verðbólga
og sílækkandi þjóðartekjur hafi
leitt til efnahagslegrar óreiðu í
landinu. En það var annað og
meira en örðugleikar almennings
við að láta enda ná saman sem
gerði það að verkum að þolinmæð-
in brást skyndilega hjá friðsamri
og gæflyndri þjóð - það var niður-
lægingin sem fólst í mannlífi af-
skræmdu af spillingu og ótta.
Námsmennimir risu ekki aðeins
upp til að mótmæla dauða félaga
sinna heldur jafnframt þeirri al-
ræðisstjóm sem svipti þá mann-
legri reisn og líf þeirra tilgangi og
von. Og þar eð mótmæli náms-
mannanna endurspegluðu örvænt-
ingu alls almennings, leiddi af
sjálfu sér að þau breiddust út um
allt land. Sumir hörðustu stuðn-
ingsmenn andófsaflanna komu úr
hópi kaupsýslumanna sem hafði
tekist ekki aðeins að komast af
heldur að auðgast innan kerfisins.
En velsæld þeirra gaf þeim ekki
það öryggi eða þá lífsfyllingu sem
þeir sóttust eftir. Þeir gerðu sér
ljóst að forsenda þess að þeir og
samborgarar þeirra myndu öðlast
bærilega tilveru var að yfirvöld
landins bæru ábyrgð gagnvart
þjóðinni. Búrmaska þjóðin hafði
gefíst upp á tvísýnum kvíða sínum
og aðgerðarleysi — þar sem hún
var „sem vatn í kringum lófa“
valdhafanna.
Sem vatn í kringdum lófa
erum við kðld sem demanturinn.
Ó að við mættum vera glerbrot í þeim
kringda lófa.
Hið smæsta glerbrot, búið sinni
skörpu og skínandi vörn gegn
kremjandi höndum, getur verið lýs-
andi tákn um þann neista hugrekk-
is sem þeim er nauðsynlegur sem
reyna að bijótast undan ánuð.
Bogyoke Aung Sun leit á sjálfan
sig sem byltingarmann og hann
var óþreytandi við að leita lausnar
á vanda Búrma á örlagatíma lands-
ins. Hann hvatti þjóðina til þroska
með sér hugprýði: „Látið ekki þar
við sitja að treysa á hugrekki og
kjark annarra. Hvert ykkar verður
að færa fómir til þess að verða
að hetju gagntekinni af hugprýði
og dirfsku. Aðeins þá munum við
öll eiga þess kost að njóta sanns
frelsis.
Þeim sem eru svo lánsamir að
búa í réttarrfki er það ekki alltaf
ljóst hversu mikið átak þarf til að
vera óspilltur í umhverfi þar sem
óttinn ræður ríkjum. Það er ekki
aðeins að réttlát lög komi í veg
fyrir spillingu með því að úthluta
óvilhallri refsingu þeim sem bijóta
af sér. Réttlát lög leggja jafnframt
sitt af mörkum til að skapa samfé-
lag þar sem fólk getur uppfyllt þau
grundvallarskilyrði sem nauðsyn-
leg em til að viðhalda mannlegri
reisn. Þar sem engin slfk lög ríkja
fellur byrðin á að halda uppi grand-
vallar réttlæti og almennu velsæmi
á herðar hins venjulega manns.
Það er aðeins sameiginleg viðleitni
almennings og þolgæði hans sem
megnar að breyta ríki þar sem
skynsemi og samviska era umvafín
ótta í ríki þar sem lög og réttur
gera hvort tveggja að ýta undir
viðleitni mannsins til samlyndis og
réttlætis og halda aftur af hinum
miður æskilegu og skaðlegu þátt-
um í eðilsfari hans.
Við lifum á öld þar sem tækni-
framfarir hafi skapað ægileg vopn
sem iðulega eru notuð í þágu hinna
voldugu til drottna yfír þeim sem
óburðugir eru og hjálparlausir. Af
þeim sökum er knýjandi þörf fyrir
enn nánara samband milli stjórn-
mála og siðfræði, hvort sem er
innan einstakra ríkja eða á alþjóða-
vettvangi. Mannréttindayfirlýsing
Sameinuðu þjóðanna segir að sér-
hver einstaklingur og sérhver
stofnun í samfélagi manna skuli
kappkosta að sjá til þess að öllum
séu tryggð grundvallarréttindi og
frelsi án tillits til kynþáttar, þjóð-
emis eða trúarskoðana. En svo
framarlega sem til era stjómvöld
sem byggja vald sitt á kúgun en
ekki á umboði almennings, og til
era þrýstihópar sem kjósa fremur
skammvinnan hagnað en langtíma
frið og velmegun, þá er hætt við
að alþjóðleg barátta til að veija
og efla mannréttindi í heiminum
hrökkvi á stundum skammt. í sum-
um löndum verða því fórnarlömb
kúgunar nær einvörðungu að
treysta á sinn eigin innri styrk til
að veija þau réttindi sem allir
menn eiga heimtingu á.
Hin fullkomna bylting er bylting
hugarfarsins, sprottin af vitsmuna-
legri sannfæringu um nauðsyn
breytinga á þeim gildum og
hugsunarhætti sem ráða ferðinni
í þroska þjóðar. Bylting sem ein-
vörðungu beinist að því að breyta
stjórnarathöfnum og hlutverki ein-
stakra stofnana innan þjóðfélags-
ins, með það fyrir augum að bæta
efnislega velferð, á litla möguleika
á því að ná raunverulegum ár-
angri. An byltingar hugarfarsins
munu þau öfl sem sköpuðu rang-
læti hins gamla skipulags að ein-
hveiju leyti vera áfram við lýði og
standa í vegi sannra umbóta og
nýmyndunar. Það er á hinn bóginn
ekki nóg að krejast frelsis, lýðræð-
is og mannréttinda. Að baki slíkri
kröfu þarf að búa sameinuð stað-
festa að halda út baráttuna, að
færa fórnir í nafni sannleikans, að
forðast þá spillingu sem hlýst af
ágirnd, hatri, fáfræði og ótta.
Um dýrlinga hefur verið komist
svo að orði að þeir séu syndugir
menn sem haldi áfram baráttu
sinni. A sama hátt eru fijálsir
menn þeir sem þrátt fyrir kúgun
halda áfram að beijast og öðlast
þanníg þá ábyrgð og þann aga sem
viðhalda mun frjálsu þjóðfélagi.
Aung San Suu Kyi
Menn þarfnast margs konar frelsis
til að öðlast lífsfyllingu. Frelsi frá
ótta er þeirra mikilvægast - hvort
tveggja sem meðal og tilgangur.
Þjóð, sem vill byggja ríki þar sem
sterkar lýðræðisstofnanir standa
djúpum rótum sem trygging gegn
misbeitingu ríkisvaldsins, verður
fyrst að læra að leysa sinn eigin
huga úr ánauð sljóleika og ótta.
Aung San var maður sem sýndi
í verki það sem hann boðaði. Hug-
rekki hans var annálað - ekki'
aðeins líkamlegt heldur sú gerð
dirfsku sem gerði honum kleift að
segja sannleikann, standa við orð
sín, gangast undir gagnrýni, viður-
kenna yfirsjónir sínar, bæta fyrir
mistök sín, bera virðingu fyrir
mótstöðumönnum sínum, semja við
óvini sína, og láta fólkið sjálft
skera úr verðleikum sínum sem
leiðtoga. Vegna slíkrar siðferði-
legrar hugprýði mun hann ávallt
verða elskaður og virtur í Búrma
- ekki einvörðungu sem bardaga-
hetja heldur sem vakningarafl og
samviska þjóðarinnar. Lýsing
Jawaharlal Nehru á Mahatma
Gandhi á vel við Aung San: „Kjarni
kenninga hans var óttaleysi og
sannleikur, og breytni sprottin af
þessum hvötum - ævinlega með
velferð múgamannsins fyrir aug-
um.“
Gandhi, hinn mikli postuli friðar-
ins, og Aung San, herforinginn
sem setti á laggirnar þjóðarher,
vora mjög ólíkir menn. Á sama
hátt og það er óhjákvæmilega
margt líkt með yfirgangssömum
valdhöfum í öllum löndum og á
öllum tímum, er margt óhjákvæmi-
lega líkt með þeim sem hafa for-
ystu um að bjóða slíkum valdhöfum
byrginn. Nehru, sem áleit það eitt
mesta afrek Gandhis að telja kjark
í indversku þjóðina, var nútíma-
maður í stjórnmálum. En þegar
hann reyndi að gera sér grein fyr-
ir þörfum tuttugustu aldar sjálf-
•
stæðishreyfingar, stóð hann sig að
því að horfa um öxl og leita inn-
blásturs í hinn fornu heimspeki
Indlands: „Stærsta náðargjöf ein-
staklinga eða þjóða .. .var abhaya,
óttaleysi, ekki aðeins líkamlegt
heldur og andlegt.“
Það má vera að óttaleysi sé
náðargjöf, en meira virði er
kannski það hugrekki sem menn
ávinna sér með staðfestu, hugrekki
sem fæst með því að venja sig við
að afneita valdi óttans til að stjórna
athöfnum manns, hugrekki sem
kalla má „reisn undir álagi“ - reisn
sem endurnýjast hvað eftir annað
andspænis þungum, látlausum
þrýstingi.
í kerfi sem afneitar tilvist
grundvallar mannréttinda ríkir ótt-
inn. Ótti við að vera hnepptur í
varðhald, ótti við pyntingar, ótti
við dauðann, ótti við að sjá bak
vinum, vandamönnum, eignum eða
atvinnu, ótti við fátækt, ótti við
einangran, ótti við mistök. Slæg-
astur er sá ótti sem klæðist gerfi
heilbrigðar skynsemi, og jafnvel
speki, og fordæmir sem heimsku-
lega, glæfralega eða fánýta ýmsa
daglega breytni sem hjálpar til að
viðhalda sjálfsvirðingu og mann-
legri reisn. Það er hægara sagt en
gert fyrir fólk sem búið hefur áram
saman undir járnhæl óttans í ríki
þar sem mátturinn er valdið að
fría sig undan lamandi eituráhrif-
um óttans. Engu að síður rís hug-
rekkið upp hvað eftir annað, jafn-
vel í löndum þar sem tortímingar-
afl ríkisvaldsins er hvað ægilegast,
því óttinn er ekki eðliseinkenni hins
siðmenntaða manns.
Uppspretta hugprýði og þolgæð-
is andspænis óbeisluðu valdi er
yfirleitt staðföst trú á friðhelgi sið-
ferðilegra grundvallarreglna tvinn-
uð saman við þá sögulegu tilfinn-
ingu að þrátt fyrir margvíslegt
andstreymi sé mannkynið ótvírætt
á leið til andlegi'a og efnislegra
framfara. Það er þessi hæfileiki til
sjálfsbetranar og sjálfsendurlausn-
ar sem hvað skýrast greinir mann-
inn frá skepnunni. Að baki mann-
legrar ábyrgðar liggur hugmyndin
um fullkomnun, hvötin til að öðlast
hana, gáfan til að finna veginn til
hennar og viljinn til að fylgja þeim
vegi - ef ekki á leiðarenda þá
a.m.k. svo langt sem þarf til að
heíjast upp yfir mannleg takmörk
og tálmanir umhverfisins. Það er
draumsýn mannsins um heim sem
sæmir skyni gæddu siðmenntuðu
mannkyni sem kemur honum til
að áræða og þjást við að byggja
upp þjóðfélag án skorts og ótta.
Hugmyndir á borð við sannleika,
réttlæti og samúð mega ekki miss-
ast því þær eru oftsinnis einu brim-
bijótamir sem duga gegn mis-
kunnarlausu valdi.