Alþýðublaðið - 06.05.1962, Síða 7

Lögfræði fyrir almenning
27/1951 um meðferð opinberra ákvæðum hefur tveimur mönn-
BÓTAÁBYRGÐ
OPINBERA
mála. I þeim lögum er lögð miklu
víðtækari ábyrgð á ríkissjóð en
með lögum nr. 28/1893, t. d. er
nú heimild til bóta fyrir hand-
töku, leit á manni, rannsókn á
heilsu hans, og aðrar aðgerðir,
sem hafa frelsissviptingu í för
með sér, auk auðvitað ákvæð-
anna um gæzluvarðhald og ó-
um verið dæmdar fébætur vegna
vistunar -á geðveikrahæli án
frambærilegra ástæðna. Ekki er
þó víst, að dómstólarnir hafi tal-
ið sig þurfa á beinni lagaheiniy
ild að halda til að dæma
slikar bætur. Þessi tiigáta
mín er studd við forsend-
ur i hæstaréttardómk
maklega afplánun refsidóms frá 1943. Þar var aðstaðan sú, a&
og eignarupptöku. tveir lögregluþjónar handtóku
Samkvæmt framangreindum Framhald á 12. síðn.
ÞAÐ er alkunna, áð kröfur á
bótum vegna tjóns, sem menn
hafa orðið fyrir á einn eða ann
an hátt, skipa háa hlutfallstölu
þeirra viðfangsefna, sem ís-
lenzkir dómstólar fjalla um.
Svipuð mun og raunin vera i
nágrannalöndunum.
í þáttum þessum hefur áður
verið rætt utn ýmsar tegundir
fébóta, t. d. almennu skaðabóta-
regluna, ábyrgð á yfirsjónum
annarra, ábyrgð á hættulegum
atvinnurekstri, ábyrgð á dýr-
um og miskabætur. Öll falla við-
fangsefni þessi undir þá grein
lögfræðinnar, sem ber nafnið
almennur eða borgaralegur
skaðabótaréttur. Það er sér-
kenni skaðabótaréttarins. að
hann byggist að tiltölulega
litlu leyti ó settri löggjöf, heid
ur hefur hann þróast að mestu
leyti gegn um dómvcnjur.
Það er Ijóst, að fyrirsvars-
menn og aðrir starfsmenn rík-
isins, - sveitarfélaga og opin-
berra stofnana geta í starfi sínu
valdið borgurunum tjóni. Um
réttarstöðu manna, sem orðið
hafa fyrir slíku t.ióni, koma til
greina allt önnur sjónarmið,
heldur en þegar tjónvaldurinn
er annar aðili. Byggist þetta á
sérkenni hins opinbera og þeirri
starfsrækslu, sem það hefur
með höndum.
Að vísu getur ríkið oftlega
komið fram sem borgaralegur
aðili, og lýtur það þá sömu
réttarreglum og aðrir. Gildir
þetta fyrst og fremst, þegar
skaðabætur eru byggðar á
einkaréttarlegum samningi. Þar
nýtur hið opinbera engrar sér-
stöðu, nema lög mæli fyrir á
annan veg. Hið sama verður
uppi á teningnum, þegar um
skaðabætur utan samninga er
að ræða, ef ríkið eða aðrir op-
inberir aðilar koma fram í
borgaralegri sýslu.
Þegar ríkið rekur síldarverk-
smiðjur, skipaútgerð, prent-
smiðju og innkaupastofnun, en
skaðabótaskylt verk á sér stað
í þessari starfrækslu, er þeim
málum auðvitað farið alveg á
sama hátt og hliðstæðum at-
vinnurekstri einkafyrirtækja.
Ef togari Bæjarútgerðar Reykja-
víkur ætti sök á árekstri á ann-
að skip, yrði aðstaða þeirrar út
gerðar eðlilega sú sama og togar
inn hefði verið í einkaeign. Ekki
skiptir máli í þessu sambandi,
þótt ríkið hafi áskilið sér með
lögum einkarétt' til ákveðinnar
starfrækslu. Sú starfræksla er
borgaraleg sýsla engu að siður.
Þetta gildir t. d. um Áfengis- og
tóbakseinkasöluna og Ríkisút-
varpið.
Enda þótt ákveðið starf sé
framkvæmd í þágu opinberrar
sýslu, getur sjálf framkvæmdin
verið borgaralegs eðlis. Hæsti-
réttur hefur fellt fébótaábyrgð
eftir venjulegum reglum á ríkis
sjóð vegna slysa, sem áttu sér
stað við brúarsmíði og flugvall-
argerð. Starfræksla brúa á þjóð-
vegum og flugvalla er opinber
sýsla, en bygging þessara mann-
virkja lýtur borgaralegum rétti.
Ef ráðherrabifreið lendir í skaða
bótaskyldu ökuóhappi, fer slíkt
mál eftir venjulegum reglum fé-
bótaréttarins, enda þótt bifreið-
in væri að flytja ráðherrann á
ríkisráðsfund, þar sem ganga
ætti frá mikilvægum stjórnvalds
ákvörðunum.
Ef spurt er að því, hvenær
lögskiptum ríkisins sé á þann
veg farið, að handhafar þess
komi fram gagnvart borgurun-
um í opinberri sýslu, er strax
hægt að svara, að meðferð dóms
mála br ávallt opinber sýsla, svo
og iagasetning. Handhafar fram
kvæmdavaldsins geta hins vegar
komið fram bæði í opinberri
sýslu og borgaralegri sýslu. >
Það er opinber sýsla, þegar
handhafar framkvæmdavaldsins
fara méð stjórnvald og taka
bindandi ákvarðanir fyrir borg-
arana. Sama er, þegar þeir
veita mönnum tiltekna réttar-
stóðu samkv. lagaheimild, t. d.
stöðuveitingar og útgáfa sér-
leyfa. í stuttu máli má segja, að
starfsemi ríkisins er opinber
sýsla, þegar hún er þess eðlis,
að starfsemin getur eingöngu
fallið innan verkahrings ríkis-
ins, t. d. lög- og tollgæzla, lagn-
inga þjóðvega, starfræksla vita,
framkvæmd heilbrigðis og
fræðslumála og opinber eftirlits
skylda. Svipað má segja um
sveitarstjórnarmálefni.
Um fébótaábyrgð ríkisins,
sveitarfélaga og annarra stjórn-
sýsluaðila hafa viðhorf fræði-
manna og dómstóla verið mis-
' munandi á mismunandi tímum
í ýmsum löndum. Það er Ijóst,
að reglum einkamálaréttarins á
sviði hins borgaralega skaða-
bótaréttar er ekki hægt að beita
sjálfkrafa varðandi opinbera
sýslu. Þar koma til greina allt
önnur sjónarmið, enda eru. slík
ar fébótareglur fvrst og fremst
háðar reglum allsherjarréttar-
ins, en ekki einkamálaréttinum.
Upphaflega má segja, að rikt
hafi, algert ábyrgðarleysi hins
opinbera. Starfsemi þess opiri-
bera er svo mikilvæg fyrir þjóð-
félagið í heild, að of áhættusamt
þótti, að hefta athafnafrelsi
þess með hugsanlegum
skaðabótagreiðslúm. Ábyrgðar-
leysi í opinberri sýslu er aðal
reglan í rétti nokkurra þjóða
enn, t. d. Bretland og Bandarík-
in. Þróunin hefur verið mismun
andi hjá ýmsum þjóðum á þessu
réttarsviði, þó má segja, að hún
hefur yfirleitt gengið í þá átt,
að viðurkenna ábyrgðina, þó
með mismunandi hætti og í mis
jafnlega ríkum mæli.
Ef hugað er að íslenzkum réttl
á þessu sviði, er það engan veg
inn einsýnt, hvaða reglur verði
taldar í gildi hérlendis.
Það er fyrst til máls að taka,
að sett lagaákvæði eru mjög fá
um þetta efni. Þau eru mjög
dreifð og svo sérstaks eðlis, að
af þeim verður ekki leidd nein
almenn regla. Skerfur dómstól-
anna , hefur hins vegar verið
miklu mikilvægari á þessu rétt-
arsviði, en löggjafans. Þó hafa’
úrlausnir dómenda oftlega
byggzt á svo sérstæðum tilvik-
um og fjarskyldum, að alls ekki
verður séð, að af afstöðu dóm-
stólanna verði leidd almenn
regla og ákveðin um ábyrgð í
opinberri sýslu.
__ Dómstólar hafa dæmt emb-
ættismönnum og öðrum ríkis-
starfsmörinum fébætur vegna
frávikningar úr starfi, enda hafði
ekki verið um sök að ræða hjá
þeim í starfi. Bætur þessar hafa
engu að síður verið greiddar,
þótt frávikningin hafi átt s'ér
stoð í lögum, þ. e. viðkomandi
stöður voru lagðar niður af lög-
gjafarvaldinu.
Áætlunarbifreið ók á brú norð
ur á Höfðaá með þeim afleið-
ingum, að brúin brast,' en bif-
reiðin stórskemmdist. Verkfræði
legt mat fór fram á brúnni, og
töldu matsmennirnir, að brúar-
pallurinn hefði verið að styrk-
leika langt undir þeim kröfum,
sem gerðar eru til slíkra brúa og
allar verkfræðilegar venjur gera
ráð fyrir. Breidd brúarinnar
töldu þeir einnig minni, en vera
ætti á þjóðvegi Aðgæzluleysi
bifreiðastjórans var að vísu tal-
in meðorsöli til slyssins, en rík-
issjóður var látinn bera 3/5 hluta
þess tjóns, sem óhappið leiddi af
sér.
Norður í Húnavatnssýslu átti
það sér eitt sinn stað, að bifreið
lenti í akstri sínum í hættulegu
hvarfi á þjóðvegi og skemmdist.
Vegurinn var beinn og mjög
greiður að hvarfinu beggja;
vegna þess. Vegagerð ríkisins
var fundið það til áfellis, að
koma eigi fyrir hættumérki við
hvarfið, og ríkissjóður því dæmd |
ur bótaskyldur.
Framarigreindar dómsúrlausn-
ir hafa fjallað um ólögákveðin
tilfelli. Árið- 1893 voru hér sett
lögð um skaðabætur fyrir gæzlu s
varðhald að ósekju o. fl. Skil-1 NÝR SÍLDARSJÓÐARI er nú til | auk þess sem að hinn nýi áað geta
yrði bótagreiðslu samkvæmt reynslu í Síldar og fiskimjölsverk- afkastað allt að helmingi meiru
þeim lögum voru nánast tvenns smiðjunni á Akranesi. Hugmynd magni af síld en hinir gera.
að þessu tæki á Gísli Halldórsson Einnig gerir Gísli ráð fyrir
Hinn nýi síldarsjóðari Gísla Halldórssonar og þeir sem byggðu hann.
Myndin er tekin í Hamri.
konar, þ. e. óréttmætt gæzlu-
varðhald og afplánun refsidóms,
sem síðar kemur i ljós, að kveð-
inn hefur verið upp að ósekju.
Allmörg mál hafa komið til
kasta dómstólanna varðandi
gæzluvarðhald að ósékju. Niður-
stöður hafa brugðizt til beggja
vona. Vegna ólöglegrar
töku hefur Hæstiréttur
arkitekt, og hefur hann fengið
80 þús kr. styrk frá Fiskimálar
sjóði til að byggja og reyna tæk-
ið.
betri olíunýtingu, gufusparnaði pg
betri pressun og þurrkun með
hinum nýja sjóðara sínum.
En úr þessu verður reynslan að
Tæki þetta, sem er um 2 metr- skera, því að enn sem komið fr,
ar í þvermál; ,er keilulaga og út- er litil reynsla fengin á þetta tæki.
búið hreinsiopum og kýraugum, { Verið er að smíða suðuker unij 5
hand- :þar sem sjá má hve hátt síldin metra hátt og er útbúið hitamæl-
dæmt stendur í tækinu. Til þessa hafa um svo að fylgst verður með hita
manni bætur „samkvæmt megin- j verið í notkun mjög dýrir, óbeinir sildarinnar þegar hún fer inn og
reglum nefndra laga”. Það virð-| síldarsjóðarar, og ■ eru ,þeir auk þegar hún kemur út aftur.
ist svo, að rétturinn hafi talið , þess mun óhentugri á margan hátt | Gísli hefur þegar sótt um einka
sér heimilt a£L. beita. lögjöfnun: en hinn nýi síldarsjóðari Gísla. — leyfi á þessari uppfinningu- sinni
frá lögunum. | Stofnkostnaður við að korna upp á íslandi og mörgum öðrum og
Framangreind lög hafa nú ver hinum nýja sjóðara eru um hálfa væntir þess að framleiðsla haha
ið leyst af hólmi með lögum nr. '< milljón rninni en við hina görnlu, geti bráðlega hafizt.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ;6. maí 1S62 J