Eimreiðin - 01.01.1909, Blaðsíða 70

70
Við höfum nú séð, hvernig Pétri biskupi hefur verið lýst í þessari
bók, en þá er hitt eftir, hvernig hún er að öðru leyti og hvernig
Þorvaldur Thoroddsen hefur leyst verk sitt af hendi sem höfundur. —
Hann er áður frægur víða um lönd fyrir vísindastörf sín í öðrum grein-
um, jarðfræði og landfræði. — En Landfræðisaga hans sýndi mönnum
það, að hann mun flestum eða öllum núlifandi mönnum fremri í þekk-
ingu og skilningi á sögu íslands á síðari tímum. Og þessi bók hans
sannar það enn meir, ef þyrfti. Það er skrítið, en satt þó, að það
sem kalla mætti aðalgalla bókarinnar, þegar hún er skoðuð sem æfisaga
eins manns, er einmitt það, sem hvað mest eykur gildi hennar, þegar
hún er skoðuð sem sagnarit. Höfundurinn hefur sem sé dregið saman
ýmislegan fróðleik um hitt og þetta úr sögu íslands á 19. öld, sem
eiginlega ekki kemur æfi Péturs biskups við, nema þá rétt óbeinlínis,
en einmitt margt af þessu er stórmerkilegt, og sumt hefur aldrei áður
komið fram. Og þessir kaflar eru margir hverjir svo fróðlegir og
skrifaðir með svo miklu fjöri, að þeir gera bókina hreint og beint að
skemtibók, ekki síður en fræðibók. Skal hér fyrst nefna lýsinguna á
kennurum Bessastaðaskóla (bls. 19—23), og tekur Þ. Th. þar réttilega
fram, að það er til þeirra, og einkum Sveinbjarnar Egilssonar, sem
ber að rekja endurreisn íslenzkrar tungu á 19. öld, en starf Fjölnis-
manna er fremur áframhaldið. fá má nefna hinar fyndnu lýsingar á
kirkjusöng og siðsemi við kirkjur, sem höf. tilfærir ur »Ársriti presta í
f’órsnesþingi« (bls. 47—51). Þá er og margt um Reykjavík og em-
bættismennina þar (bls. 71—73, 106—107 og víðar), og ýmislegt
nýstárlegt í þeim köflum. Höf. prentar þar ýmsa kafla úr bréfum
Jóns Guðmundssonar, og er þar meðal annars lýst vel í fáum orðum
þeim stiftamtmönnunum Rosenörn og Trampe. Má sjá það á mörgu,
sem í þessari þók er tilfært, að Trampe hefur, að minsta kosti framan
af, verið mjög hlyntur íslendingum og i ýmsu dregið þeirra taum;
þannig er hann hinn fyrsti stiftamtmaður, er ritar embættisi)réf sín
öll á íslenzku. Jón Guðmundssen segir um hann í bréfi til Jóns
Sigurðssonar, dags. 25/í 1850 (bls. xoö): »Skrítnar þykir mér pólitiskar
skoðanir Tr., hann vill ekki nema einn stjórnarann með ábyrgð, engan
erlendis, það segir hann spilli, enga frjálsa verzlun að svo komnu, alla
skatta directe etc.« . . . ]?. Th. bætir við: »Trampe virðist því hafa
viljað svipað stjórnarfyrirlcomulag á íslandi eins og komst á 1904, en
það fyrirkomulag fanst Jóni Guðmundssyni skrítið«. — En einsog kunn-
ugt er, fór þó svo, að Trampe varð að fylgja fram skoðunum yfir-
boðara sinna, og á þjóðfundinum hljóp hann illa á sig, Á kaflann
um þjóðfundinn (bls. 96 —123) hef ég áður minst og hin merkilegu
bréf Brynjólfs Péturssonar og Rosenörns, sem eru prentuð aftan við
bókina. Það er annars leiðinlegt að fá ekki að vita meira um frum-
varp það til stjórnarskipunarlaga fyrir Island, er Brynjólfur Pétursson
bjó til, en ekki gat fengið stjórn Dana til að ganga að, og væri óskandi
að einhver íslenzkur sagnfræðingur rannsakaði það mál ýtarlegar. Frum-
varpið hlýtur að vera til enn í einhverju skjalasafninu. Brynjólfur
hefur bersýnilega verið bæði skarpvitur og hagtækur maður. Annars
verður afstaða Dana gegn sjálfstæðiskröfum íslendinga á þeim árunum
skiljanlegri, þegar menn muna eftir því, að þeir áttu sjálfir um lífið