Dagur - 20.12.1950, Blaðsíða 9

Miðvikudaginn 20. desember 1950
D AGUR
9
ú. ÍBÓkanfiaark^HiEitim
MAÐUR OG MOLD
Eftir Sóley í Hlíð
Hér birtist algerlega óvænt
nútímasaga, sem fer unaðslega
yljandi um huga manns eins og
ljúfur blær laufvinda eftir lang-
varandi rosa og hryssingsveður
að haustlagi! Þetta er efnismikil
sveitalífs- og ástarsaga og kemur
víða við. En hún gnæfir svo furðu
lega hátt upp úr syndaflóði rit-
sulls og ritsullara, sem ekki geta
hugsað sér né þekkja ástahneigð
og ástalíf ungs fólks sem dásam-
legasta draum heilbrigðrar æsku
og göfugasta þátt mannlegs lífs,
heldur aðeins sem meira og
minna brjálaða kynóra og lausa-
leiks-kapphlaup út um hvippinn
og hvappinn á ferfætlinga-plani
tilverunnar.
Sóley í Hlíð er skáld og fag-
urfræðingur og afbrigða skyggn.
Kona í afskekktri sveit þyrfti
alls ekki að afsaka ritstörf sín í
formála. Hver skynbær lesandi
hlýtur að vita, að sveitakona
verður að hafa ritstörf í hjáverk-
um, sé hún þeim gáfum gædd, og
að þau hljóta að verða „olnboga-
börn“ hennar. — En rættist ekki
einmitt svo dásamlega úr fyrir
mörgu olnbogabarninu að lok-
um? — Sóley í Hlíð er bersýni-
lega hamingjusöm sveitakona,
sem ann manni sínum og sveita-
lífinu í öllum myndum. Og það
viðhorf til lífsins opnar henni
allar gáttir að leyndardyrum
mannlegs lífs og Sesam-hellum
mannssálarinnar. Hún sér í gegn-
um holt og hæðir, ekki aðeins í
ríki náttúrunnar, heldur einnig í
sálarlífi manna, með kvenlega
næmu innsæi gáfaðrar konu og
göfugrar, andlega vel þroskaðrar
við lestur og meðfædda listhneigð
sína.
Stíll höfundar og frásagnar-
háttur er skáldlega listrænn og
fagur. Lýsingar allflestar iðulega
hrein snilld, oft í aðeins örfáum
orðum. Á einum stað t. d. er ör
stuttur kafli í hreinni hrynjandi
óbundins máls, svo listrænn og
tær, að lesandi verður ósjálfrátt
undrandi og áttar sig um hríð
ekki á, hvað veldur þessum töf
um stíls og máls! En um leið og
málsgreininni lýkur, vcrður hon-
um ljóst, hvað veldur, og þá fyrst
opnast augu hans fyrir „einfald-
leik fegurðarinnar".
Fyrir skömmu skrifaði einn af
frægustu rithöfundum vorum
all-langa smásögu, þar sem heil-
ir kaflar voru stuðlað mál. Þar
kvað um of að stílskrauti þessu,
svo að frásögnin varð þung-
streym og hnyklótt, og gerði íes-
anda órótt í geði. Hér varð listin
tilgerðarleg, svo að furðu gegndi
hjá jafnsnjöllum höfundi! —
Auðvitað er ekkert samband milli
þessara tveggja fyrirbrigða. Hjá
Sóley í Hlíð er þessi örstutti
kafli aðeins hámark Ijóðrænnar
fegurðar í stuttri lýsingu, og ber
háttvísi hennar lofsamlegt vitni!
— Eg nefni þetta aðeins sem
fremur fágætt dæmi á víðari vett
vangi, þótt iðulega bregði fyrir
stupðluðum setningum hjá góð-
um rithöfundum. Islenzkan er
sannkallað „stuðlaberg" í þeim
skilningi.
Lýsingar Sóleyjar í Hlíð eru
sannarlegar perlur, sumar hverj-
ar. Djúpsæi hennar og skilningur
á tengslum manns og moldar og
viðhorfi manns til dýra sinna er
víða ljúft og unaðshlýtt, oft og
tíðum í örfáum orðum. Auðvitað
er þessi langa saga ekki gallalaus.
Það er engin íslenzk saga. En hún
minnir á fjölbreytt landslag fagr-
an sumardag með sólardýrð og
hraðstreymt skýjafar. Öðru
hvoru varpa dökkir skýflókar
dimmum skuggum niður á jörð.
En svo er himinbjarminn mikill,
að jafnvel dimmustu skuggarnir
verða bládjúpir og gagnsæir af
endurvarpi hans, og birtist einnig
þar fegurð, sem engan hafði
grunað! Á þann hátt verður einn-
ig lífið sjálft fagurt, með skini
sínu og skúrum, sólfari og
dimmum skuggum!------------
Saga óðalserfingjans í Fellsási,
drengsins góða, sem hafnaði emb-
ættis-vegsemd og gerðist bóndi
heima að loknu stúdentsprófi, og
stoltu stúlkunnar ungu, en hjarta
hlýju, sem flúði úr Reykjavík, er
hún hafði misst báða foreldra
sína, er eins og fögur og spá-
mannleg framtíðarsýn. Og á þann
hátt munu óefað rætast fegurstu
framtíðardraumar margra vor,
sem þráum að íslenzk æska vakni
og taki höndum saman úr byggð
og borg!
Maður og mold er efnismikil
saga og fjölbreytt. Gætir víða
kvenlegrar geðnæmi, en nær
hvergi ofnæmi, er þó hlýtur að
liggja nærri mjög víða á þessum
vettvangi. — Betri jólabók verð-
ur torfundin ungu fólki. Hún er
ljúfur óður lífsins sjálfs, þar sem
manngöfgi og djúpúð greiða úr
flestum torfærum, og ást góðrar
móður og húsfreyju brúar að lok-
um djúpið, sem myndast hefir og
gín við á milli hamingju einka-
sonarins og fallegu stúlkunnar
foreldralausu — úr Reykjavík!
Helgi Valtýsson.
TVÖ MERKISRIT
Öldin okkar. Minnisverð
tíðindi 1901—1930. Rit-
stjórn hefur annazt Gils
Guðmundsson. — Forlagið
Iðunn. Valdimar Jóhanns-
son. Reykjavík 1950.
Eg hef heyrt á skotspónum, að
upplag þessarar bókar sé þegar á
þrotum — fáum dögum að kalla
eftir að hún kemur á markaðinn,
og mig undrar það satt að segja
ekki. Hugmyndin, sem að baki
hennar liggur, er svo snjöll og
líkleg til vinsælda. Þarna er
fjallað með sérstökum og nýstár-
legum hætti, sem hefur á sér allt
nýjabragð og fréttasnið líðandi
stundar, um innlenda viðburði
frá upphafi þessarar aldar til árs-
loka 1930. En í síðara bindinu
verða á sama hátt raktir minnis-
verðir viðburðir frá 1930 til árs-
loka 1950. í formálSorðum sínum
segir ritstjóri verksins, Gils Guð-
mundsson, á þessa leið m. a.:
„Þetta er hvorki sagnfræðirit né
annáll. Þó er það — eða á að vera
— saga lands og þjóðar síðastliðin
50 ár, sögð með sérstökum hætti.
.... Tíðindin eru skoðuð af sjón-
arhól samtíðarinnar og frá þeim
skýrt með hennar eigin orðum.
Fylgt hefur verið þeirri megin-
reglu, að velja einkum til frá-
sagnar atburði, sem mesta athygli
og umtal hafa vakið, þegar þeir
gerðust, en minni hliðsjón höfð
af hinu, hvern mælikvarða síðari
tími hefur á þá lagt. Með þeim
hætti var talið, að fram komi
sönnust og gleggst spegilmynd
þjóðlífsins á hverjum tíma, en sá
er einn megintilgangur ritsins. Af
þessum sökum hefur vei’ið látið
fljóta með sitt hvað, sem litlum
tíðindum kann að þykja sæta frá
öllu samanlögðu tel eg, að þetta
rit sé einhver bezti fengur, sem
rekið geti á fjörur bókamanna úr
öllum þeim hafsjó merkra rita og
ómerkra, sem þar flæðir um
eða fram hjá nú um þessi jól.
Safn til landfræðisögu ís-
lands. Sýslu- og sóknalýs-
ingar hins íslenzka bók-
menntafélags 1839—1873.1.
bindi. Húnavatnssýsla. —
Norðri. Akureyri 1950.
Það hefur lengi verið kunnugt,
að í fórum Bókmenntaíélagsins
og síðar Landsbókasafnsins, hafa
varðveitzt handrit sóknalýsinga
þeirra, er Bókmenntafélagið
beitti sér fyrir að gerðar yrðu
fyrir miðja síðastliðna öld. Það
var Jónas skáld Hallgrímsson,
sem fyrstur manna hreyfði þess-
ari hugmynd, og samkvæmt til-
lögu hans, sem samþykkt var á
fundi Kaupmannahafnardeildar
félagsins 25. ágúst 1838, var í
september það sama ár kosin
nefnd manna til þess „að safna
öllum fáanlegum skýrslum, forn-
um og nýjum ,er lýsi íslandi eð-
ur einstökum héruðum þess, og
undirbúa svo til prentunar nýja
og nákvæma lýsingu á íslandi, er
síðar verði prentuð út af fyrir sig
á félagsins kostnað.“ í nefnd
þessa voru kosnir ekki lakari eða
óþekktari menn en Jónas sjálfur
Jón Sigurðsson forseti, Finnur
Magnússon, Konráð Gíslason,
Brynjólfur Pétursson. Nefnd
þessari „kom það ásamt“, eins og
Jón forseti kemst að orði í 50-ára
afmælisriti Bókmenntafélagsins,
„að haganlegast og bezt væri að
byrja á því, að safna lýsingum
sókna og sýslna sérílagi, svo
mörgum sem fá mætti, og væri til
þess bezt fallið að sénda bréf til
allra presta og allra sýslumanna,
og treysta góðvild þeirra, að þeir
sendi félaginu lýsingar, hver yfir
sína sókn eða sýslu.“ Lét nefndin
«•
prenta dreifibréf, sem hún sendi
öllum sóknarprestum á íslandi í
þessu skyni. Var þar gerð ýtarleg
grein fyrir hinni fyrirhuguðu ís-
landslýsingu og heitið á presta
til liðveizlu. Jafnframt fylgdu 70
spurningar til leiðbeiningar um
sjónarmiði nútímans. — — En
þessir og ýmsir aðrir lítilfjörleg—
ir hlutir, geta átt fullan rétt á sér,
þar eð þeir lýsa hugsunarhætti
og aldaranda síns tíma.
Þótt ríkjandi væri um efnisval
það meginsjónarmið, sem lýst
hefur verið, þótti ekki kleift að
fylgja því út í yztu æsar. Kom í
ljós, að ýmsir atburðir, sem telj-
ast mega hinir merkustu, gerast
með svo hljóðlátum hætti; að
samtíðin verður þeirra naumast
vör og nefnir þá að litlu eða
engu.... Hefur á nokkrum stöð-
um, þá er slíku var til að dreifa,
þótti rétt að láta þess háttar við-
burði skipa meira rúm hlutfalls-
lega en fréttamenn samtíðarinn-
ar sáu ástæðu til.“
Þetta er skynsamleg starfsáætl-
un, og við lauslega yfirsýn fæ eg
ekki betur séð en að ritstjóranum
hafi prýðilega tekizt að -fylgja ! söfnun og innihald þess efnis og
henni fram. í því skyni hefur j upplýsinga, sem sérstaklega var
hann og samstarfsmenn hans óskað eftir með hliðsjón af efnis
þurft að kanna aðalheimild sína
— íslenzk fréttablöð frá öllu
þessu tímabili — allvandlega,
velja og hafna, og hefur það
vissulega ekki verið neitt áhlaupa
verk, því að efnismagnið er
geysimikið og þó fremur hitt, að
þótt ritið sé allstórt — fyrra
bindið rösklega 300 bls. í stóru
broti — hefur þó orðið að sleppa
fjölmörgu, sem til greina hefur
komið að flyti með, og einhverjir
-kunna vafalaust að sakna.
Allt þetta mikla efni, sem
sloppið hefur í gegnum þessa
„tollskoðun11 ritstjórans, hefur
síðan verið „sett upp“ og prentað
með nýtízku blaðamannasniði og
skreytt miklum fjölaa mynda,
sem enn auka gildi ritsins. Að
skipan hins fyrirhugaða heildar
verks. Jafnframt þessu ritaði
nefndin öllum sýslumönnum
landinu og hét á þá að semja
sýslulýsingar, hvern í sínu um
dæmi. Brugðust bæði sýslumenn
og prestar furðu fljótt og vel við
þessum tilmælum Bókmenntafé
lagsins, þótt margir hefðu all
miklar úrtölur um vanmátt sinn
og erfiðar aðstæður. Senda marg-
ir svör sín þegar á næsta ári
1839 ,en flestir á árunum 1840-
1842. Virðist nefndin og stjórn fé
lagsins í Kaupmannahöfn hafa
unnið af mikilli árvekna að þv
að heimta skýrslur úr þeim
sóknum, sem vantaði, og voru
þær að tínast til félagsins allt
fram um 1860. Ur sumum sókn
um komu tvær lýsingar með
nokkurra ára millibili.
Það mun hafa vakað fyrir Jón-
asi Hallgrímssyni og öðrum þeim,
er að þessum mikla undirbúningi
stóðu, að hann tæki sjálfur að sér
að vinna úr þeim miklu heimild-
um, er söfnuðust með þessu
rrióti, enda virtist hann til þess
sjálfkjörinn. Hann hófst líka þeg-
ar handa um verkið og eru kafl-
ar og drög, sem hann hafði þegar
gert, áður en dauðinn hreif hann
brott frá þessu og öðrum afrek-
um, geymd í Landsbókasafni og
flest prentuð í hinni ýtarlegu út-
gáfu Matthíasar Þórðarsonar á
itum hans. Hins vegar hafa
sýslu- og sóknalýsingarnar sjálf-
ar legið sem hálfgleymdur og
fólginn fjársjóður í nefndum
söfnum og alls ekki komið al-
menningi að notum, þótt ein-
stakir fræðimenn hafi jafnan sótt
jangað ýmiss konar fróðleik og
upplýsingár, og hérforingjaráðið
danska mun og hafa fengið afrit
af köflum úr sóknalýsingunum
til hliðsjónar við mælingar sínar
og staðsetningar örnafna á upp-
dráttunum.
Fyrir áeggjan þeirra félaga Jóns
Eyþórssonar og Pálma Hannes-
sonar hefur nú bókaútgáfan
Norðri ráðizt í það að hefja
heildarútgáfu þessa mikla og
merkilega heimildarrits og hafa
peir lofað að sjá um fyrstu bindin
til prentunar, „til þess að hjálpa
fyrirtækinu af stað, hvað sem
síðar verður,“ og hefur því séð
um þetta fyrsta bindi til prent-
íar.
í formálsorðum sínum segja
)eir félagar m. a.:
„Mun stefnt að því, að lýsing
hverrar sýslu verði í sérstöku
bindi, og verða þau þá alls 18 að
tölu, en stærðin allmisjöfn, og’
gæti svo farið, að hentgura þætti
að skipta sumum sýslunum á tvö
bindi. Oll útgáfan verður eins
einföld að gerð og ódýr sem fram
ast er unnt, enda er hér um
heimildarrit að ræða fyrir fræði-
menn og fróðleiksfúsa menn víðs
vegar á landinu, en ekki veggja-
skraut. í því efni lítum -við svo á,
að Sóknalýsingarnar eigi sam-
stöðu með Safni til sögu íslands,
Fornbréfasafn og fleiri slíkum
ritum, sem færri eiga nú kost á
að eignast en kjósa mundu.“
Hér hefur aðeins verið lögð
stund á að kynna lesendum blaðs
ins fyrirætlunina um útgáfu
þessa þessa mikla og stórmerka
ritsafns í heild. Ef til vill gefst
tóm til að rekja nokkru nánar
efni þessa 1. bindis, sem þegar er
út komið, en það verður þá- að
bíða betri tíma. En víst á Norðri
og þeir útgefendurnir, miklar
þakkir sklidar fyrir þannstórhug,
sem þeir sýna að hefjast nú
handa um útgáfu þessa mikla og
þarfa ritsafns, og er vonandi, að
fróðleiksfúsir menn, svo og
sýslu og sveitarfélög, sýni nú ekki
alltof mikið tómlæti, heldur styðji
útgáfuna í verki — með ráðum
og dáð — svo að ekki komi til
þess, að hún þurfi að stöðvast í
miðjum klíðum, heldur megi
henni verða lokið á sem
skemmstum tíma.
J. Fr.