Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 5

FANGAR fluttir úr Horseröd-fangabúðunum i ágúst 1941.
OFSÓKNIR gegn gyðingum í Leipzig, heimabæ Alfred Kempners, árið 1935. Þrír gyðing-
ar, allir kaupmenn, neyddir til að bera skilti sem hvetja til þess að kaupa þýskt. Ljósm.
USHMM Photo Archives.
FANGABÚÐIRNAR í Horserod. Ljósm. Safnið í Statsfængslet í Horserod.
verið v.arðveitt í gögnum íslenska dóms-
málaráðuneytisins.
Í leit aó nýju landi
Eftir kynni sín af gestrisni íslenskra yfir-
valda settist Alfred að í Kaupmannahöfn.
Hann fékk tímabundið atvinnuleyfi, en var
áfram undir ströngu eftirliti lögreglu. Hann
komst undir verndarvæng samtaka gyðinga
í Danmörku, sem reyndu að greiða götu
þeirra s_em ætluðu sér að flytja til fjarlægra
landa. Áður en Alfred kom til íslands hafði
honum reyndar verið hafnað af nefnd sem
sendi fólk til bresku Palestínu. Heilsa hans
ALFRED Kempner 26 ára. Myndin er tekin
af lögreglu eftir fangelsun hans í Kaup-
mannahöfn 1940. Ljósm. Rigsarkivet,
Kaupmannahöfn.
var ekki talin nægilega góð til þeirrar ferð-
ar. Erfitt var fyrir gyðinga að fá leyfi Breta
til að setjast að í Palestínu og voru smá-
smugulegar læknisskoðanirnar notaðar sem
afsökun.
Á næstu árum reyndi Alfred að fá leyfi
til að flytjast til Argentínu, Nýja-Sjálands,
Filippseyja, Bólivíu, Venezúela og annarra
framandi landa. Til þessara landa komust
margir gyðingar, m.a. Wilhelm Lewinski,
lögfræðingur, landi Alfreds sem einnig kom
frá Leipzig og sem einnig var á íslandi um
tíma. Hann settist að í Kólumbíu. Er mögu-
leikar Alfreds til að komast til Bólivíu virt-
ust í sjónmáli var tengiliður samtaka gyð-
inga í Prag, er sáu um sambönd við Bóliv-
íu, handsamaður af nasistum. Ekkert varð
meira úr ferðum til Bólivíu. Bólivía varð
síðar, eins og kunnugt er, helsti griðastaður
stríðsglæpamanna nasismans.
Alfred greindi dönskum yfirvöldum frá
því að hann hefði neitað því að hann væri
gyðingur, er hann var spurður um það í
ræðismannsskrifstofu Venezúela. Það gerði
hann að eigin sögn til að auka möguleika
sína á landvist. Útlit hans, blá augun, gáfu
heldur ekki ástæðu til neinna grunsemda,
en þegar ræðismannsskrifstofan komst að
hinu sanna, lokuðust landamæri Venezúela
eins og svo margra annarra landa.
Fyrir ungan mann á þrítugsaldri, þegar
vilji manna og geta er einna mest, hlýtur
það að hafa verið mikið áfall að þurfa að
flýja land sitt, fá ekki vinnu, að vera vísað
úr öðrum löndum og þurfa að lifa á ölmusu
frá frændfólki.
Handtekinn af dönskum
yf irvöldum 1940
Þýski örninn setti klær sínar á danska
jörð 9. apríl 1940. Gyðingar, sem flúið höfðu
nasismann fara að óttast um hag sinn.
Miðvikudagsmorgun 4. september 1940 kl.
6 bankar danska lögreglan upp á hjá Alf-
red Kempner. Hann er handtekinn og færð-
ur í fangageymslur og síðar sama dag sett-
ur í Vestre Fængsel, stærsta fangelsi í
Kaupmannahöfn. Þar fékk hann að dúsa í
tvær vikur, áður en hann var sendur í hin-
ar svokölluðu „útflytjendabúðir" í Horserod
á Norður-Sjálandi. Árið 1940 voru 70 Þjóð-
verjar, bæði gyðingar og þýskir vinstri-
menn, færðir í þessar búðir. Þýsk yfírvöld
höfðu milligöngu um fangelsun flestra þess-
ara manna, sem margir hverjir höfðu feng-
ið landvistarleyfi og voru giftir og áttu fjöl-
skyldur í Danmörku. Nafn Alfreds Kempn-
ers finnst hins vegar hvergi á handtökuskip-
uninni. Danska ríkislögreglan handtók hann
að eigin frumkvæði þar sem hann var um
þær mundir að sækja um landvistarleyfi.
Dönsk lögregluyfirvöld höfðu sett þau ski-
lyði að hann yrði að fá nýtt, þýskt vega-
bréf áður en tekin væri afstaða til umsókn-
arinnar. Skilyrði þetta var hvorki að finna
í lögum eða reglugerðum. Áður en vegabréf-
ið kom var hann orðinn fangi danskra yfir-
valda. Handtakan virðist fyrst og fremst
hafa átt sér stað vegna þess að hann var
gyðingur.
Stuttu eftir að Alfred Kempner var hand-
tekinn „heimilaði danska dómsmálaráðu-
neytið að Alfred Kempner yrði áfram hafn-
að um landvistar- og atvinnuleyfi", eins og
það er orðað í bréfi til fangelsisyfirvalda.
Alfred var þess í stað orðinn réttlaus fangi
nr. 61 í Horsered.
Bannaó aó kvœnatl
Fangavistin í Horserod var bið í óvissu.
Hættan á að verða sendur til Þýskalands
var yfirhangandi. Meðferðin var ekki góð
og átti hinn dvergvaxni og illkvittni fanga-
búðastjóri, Alfred Klaudius Bentzen, stóran
þátt í því. Fangabúðastjórinn, sem var lög-
fræðingur að mennt, ritskoðaði öll bréf sem
bárust til fanganna, hafði í frammi móðg-
andi ummæli og hótaði þeim í sífellu.
Alfred Kempner hafði trúlofast Sonju
Petersen árið 1940. Meðan hann var í Hors-
erod óskaði hann eftir því að kvænast henni.
Fangabúðarstjórinn sendi dómsmálaráðu-
neytinu beiðni Alfreds. Bentzen skrifar.
„Hann hefur greint mér frá því að erindi
hans eigi að skiljast sem beiðni um að hon-
um verði veitt leyfi til að kvænast heitmey
sinni, fröken Sonju Petersen, (-), þó svo
að hann sé vistaður hér, og þó svo að hann
sé gyðingur“.
Embættismaður ráðuneytisins skrifar í
skýrslur sínar: Þannig hjónaband er líklega
ekki löglegt samkvæmt þýskum lögum, þar
sem hann er gyðingur, og þar sem hann
er þýskur þegn, eigum við líklega ekki að
leiða til hjónabandsins með því að veita
leyfi, meðan hann er vistaður í búðunum
(-). Það hlýtur að vera hlutverk þeirra
embætta, sem sjá um hjónabönd, að koma
í veg fyrir óæskileg hjónabönd (—).
Ríkislögmaður Dana mælti með því að
leyfí yrði ekki veitt til hjónabandsins og
gaf þá ástæðu að Alfred myndi ekki geta
séð konu farborða. Að þessari niðurstöðu
komst ríkislögmaðurinn þrátt fyrir að fram
hefði komið í yfírheyrslum, að unnusta Alf-
reds hefði vinnu og 350-400 krónur í laun
á mánuði, sem þótt gott á þessum tíma.
Flestum þeirra gyðinga, sem haldið var
í Horserod-búðunum, var sleppt síðla árs
1940, eða í ársbyrjun 1941 eftir þrýsting
frá ýmsum aðilum í Danmörku. Tveir þriðju
þeirra sem haldið var í búðunum voru hins
vegar sendir til fanga- og útrýmingarbúða
í Þýskalandi og margir áttu ekki aftur-
kvæmt þaðan.
Þessi samvinna danskra og þýskra yfír-
valda eftir hernám Þjóðveija er einn af ljót-
ustu köflum í danskri sögu. Sjaldan er lát-
ið ógert að hampa björgun danskra gyðinga
til Svíþjóðar árið 1943, en fáir þýskir,
austurrískir og tékkneskir gyðingar sem
leituðu náðar í Danmörku höfðu heppnina
með sér. Flestum þeirra, sem reyndu að fá
landvist, var úthýst. Eftir heimsstyijöldina
var eins og þeir hefðu aldrei verið til. Þeim
hefur enn ekki verið reistur minnisvarði líkt
og þeim Dönum sem björguðu dönskum
gyðingum.
Yflr Eyrarsund
Alfred var leystur úr haldi 19. desember
1940. í febrúar árið eftir veitti danska
dómsmálaráðuneytið þær kærkomnu upp-
lýsingar að hann þyrfi ekki sérstakt leyfí
til að kvænast unnustu sinni og gengu þau
síðan í hjónaband.
Þótt vel hefði farið um fangana í Horse-
rod, reyndi fangelsunin mjög á heilsu Al-
freds. I ársbyijun 1941 kenndi hann sér
meins í maga og þurfti tvisvar eftir það
að leggjast inn á spítala vegna magasárs.
Þar varð hann að tilraunadýri læknis sem
gaf honum ónafngreinda hormóna.
í janúar 1941 fékk Alfred nýtt vegabréf
frá þýska sendiráðinu númer 10309 D/40
/ 52. í vegabréfinu er nýtt nafn hans, Alf-
red Israel Kempner. Nasistar gáfu gyðing-
um millinöfnin Israel og Sara í vegabréfin.
Til að gera yfirvöldum annarra landa enn
ljósara að um gyðinga væri að ræða var
bókstafurinn J stimplaður með stórum
stimpli og rauðu bleki á titilsíðu vegabréfs-
ins. Var þetta upphaflega gert áð ósk yfír-
valda í Sviss, þar sem auðveldara var fyrir
gyðinga að opna bankareikning en að fara
yfir landamærin.
Adam var þó ekki lengi í Paradís. Þjóð-
veijar handsömuðu Alfred 23. júní 1941
og héldu honum í viku. Ætlunin var að
senda Alfred til Þýskalands með öðrum
föngum í Horserod. Hvað það var, sem kom
í veg fyrir það, er ekki vitað í dag.
Alfred var undir ströngu eftirliti útlend-
ingaeftirlitsins og Þjóðveija í Danmörku.
Vikulega þurfti hann að mæta á lögreglu-
stöð til að sýna skilríki og peninga. Hann
mætti alltaf stundvíslega. Hann kom í síð-
asta sinn á lögreglustöðina 24. september
1943. í byijun október flýði hann í skjóli
nætur yfir Eyrarsund og bjargaði þar með
lífí sínu.
Danskur þegn
í júní 1945 hélt Kempner rakleiðis til
Kaupmannahafnar frá Svíþjóð, þar sem
hann hafði m.a. unnið við landbúnaðar-
störf. Hann uppgötvaði smátt og smátt að
lítið hafði breyst. Atvinnuleyfi fékk hann
ekki sjálfkrafa. Um tíma fundust pappírar
hans ekki og dönsk yfirvöld meðhöndluðu
Alfred eins og Þjóðveija, sem ekki voru
vinsælir í hópæsingu stríðslokanna. Fjöl-
skylda hans var horfín í útrýmingabúðum
nasista og hann vildi setjast að í Dan-
mörku. Þar sem Alfred hafði ekki fengið
atvinnuleyfi fyrr en 1938 gat hann ekki
fengið ríkisborgararétt, og enn fremur sást
hvergi að Þjóðveijar hefðu veitt honum sem
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997 S