Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 9

heimsgrið og sættir - en stunda drottnun og
yfirgang.
Ofangreindar lýsingar gildna að sjálfsögðu
við þá vanalegu venju pm-ista að skerpa á
öllum öfgum. En öfgarnar eru þeirra annað
eðli; og þótt sumir forsprakkar pm-ismans
hafi tekið skáldfákinn fram yfir fræðabikkjuna
þá er flestum fylgismönnum hans full alvara
með orðum sínum.
Hver eru þá réttu viðbrögðin við þessum
ósköpum öllum; hvemig á að lifa lífínu í pm-
ískum heimi? Svör pm-ista við því eru af t.venn-
um, og býsna ólíkum, toga. Fyrstu árin var
áherslan öll á uppgjöf og aðgerðarleysi: að
njóta holhljóms lífsins með háðsglott á vör. í
kjölfar slíks íhaldssams og „óvirks“ pm-isma
hefur hins vegar siglt svokallaður „virkur"
pm-ismi: gagnrýnin héraðshyggja („critical
regionalism") eða frábrigðapólitík („politics
of difference"). Hugmyndin er þá sú að hin
litla sjálfskennd eða rótfesta sem maður geti
öðlast í lífi sínu sé innan þröngs félagshóps.
Því beri einstaklingnum (skrýtið að pm-istum,
sem viðurkenna enga almenna siðfræði, beri
að gera nokkuð!) að vökva eigin félagslegar
rætur, að minnsta kosti tilheyri maður hópi
hinna jöðruðu („marginalized") og öðruðu.a
Útkoman er skipuleg forpokun eða útúrboru-
háttur sem auðveldlega getur umhverfst í
þjóðemishyggju og trúarofstæki, ef ekki vill
betur til. Litlir Jónar og litlar Gunnur gæla
við sinn litla sannleik í litlum hópi, treysta
samkenndina með félögum sínum og höndla
þannig þann litla skilning sem þau eiga nokkm
sinni kost á. Það er hámark hinnar pm-ísku
tilveru.
David Harvey hefur bent á að nýi „gagn-
rýni“ pm-isminn sé alveg jafníhaldssamur og
hinn eldri þar sem hann byggist á að styrkja
ríkjandi kvíar og markalínur. Engin von sé
vakin um eðlisbreytingu á ásýnd heimsins: að
unnt sé að gera hann sem heild að betri stað.
Harvey leggur síðan til marxíska söguskýr-
ingu á forpokunarfræðum pm-ista: þau spretti
upp fyrir tilverknað heimskapítalismans sem
þegar hafi fullnýtt stóm, alþjóðlegu markaðina
og leiti nú að „markaðshillum" meðal fólks
með séróskir og -þarfir, þar á meðal hvers
kyns minnihlutahópa. Ekkert komi þannig
kapítalistum betur en hin nýja naflaskoðun!9
Geymum okkur annars marxistann Harvey,
ásamt félaga hans Jameson, þar til í sjöttu
gp’ein.
Eins og þegar hefur komið fram líta pm-ist-
ar alla aðra heimspeki en sína eigin forsmánar-
augum og bera ekki við að lesa hana. Eina
undantekning þar er siðfræði Jiirgens Ha-
bermas sem pm-istar á borð við Lyotard at-
yrða eftir þörfum. Ástæðan er líklega sú að
Habermas er runninn upp úr sömu megin-
landshefð og á svipaða forsögu að baki og
ýmsir pm-istar. Hann bregst hins vegar við
öngþveiti samtíðarinnar á þveröfugan hátt
með því að telja verkefni upplýsingarinnar enn
ólokið og einblína á skynsemiseðli mannlegra
rökræðna: Allt missætti þrífst á sáttum þar
sem við getum ekki deilt nema vera fyrst
sátt um vissar leikreglur deilnanna. í sjálfum
lögmálum boðskiptanna býr því vísir að sam-
hygð og bræðralagi mannkyns sem unnt er
að rækta við vissar kjöraðstæður.10 Habermas
býður þannig upp á siðfræði sátta í stað fag-
urfræði frábrigða. Hann gerir það hins vegar
með svo þyrrkingslegum hætti að lesendum,
sjóuðum í hinni bresk-bandarísku hefð, gengur
illa að fylgja honum eftir. í samanburði við
pm-istana er framsetning hans að vísu ímynd
skerpu og einfaldleika - en það segir ef til
vill meira um þá en hann.
Tilvísanir:
1 Sjá bók hans, Hiding in the Light: On Images and
Things (London: Routledge, 1988).
2 Jameson, „The Cultural Logic of Late Capitalism“,
í bók hans, Postmodernism, or, The Cultural Logic of
Late Capitalism (London/New York: Verso, 1991).
3 Páll Skúlason „túlkar" túlkun Heideggers eftir-
minnilega í „Hugleiðingu um listina, trúna og lífshá-
skann", Pælingar (Reykjavík: Ergo, 1987).
4 Sigurður Nordal, Einlyndi og marglyndi (Reykjavík:
Hið íslenska bókmenntafélag, 1986), bls. 69.
5 Sjá t.d. ritgerð hans, „Dauði höfundarins", í Spor
í bókmenntafræði 20. aldar. Frá Shklovskíj til Fouc-
ault, ritstj. Garðar Baldvinsson, Kristín Birgisdóttir og
Kristín Viðarsdóttir (Reykjavík: Bókmenntafræðistofn-
un Háskóla íslands, 1991).
6 Slíkt mætti þó jafnvel skilja af ritgerð Þrastar
Helgasonar, „Tilurð höfundarins: Efling sjálfsverunnar
á átjándu og nítjándu öld i Ijósi íslenskrar skáldskapar-
fræði“, Skímir, 169 (haust 1995).
7 Sjá Gísli Pálsson, „Hið íslamska bókmenntafélag:
Mannfræði undir jökli“, Skímir, 167 (vor 1993).
8 Um pm-íska frábrigðapólitik, sjá t.d. West, C.,
„The New Cultural Politics of Difference", í The Cultur-
aI Studies Reader, ritstj. During, S. (London, Ro-
utledge, 1993).
9 Harvey, The Condition of Postmodemity: An Enqu-
iry into the Origins of Cultural Change (Oxford:
Blackwell, 1990), bls. 117, 294 og víðar.
10 íslenskir heimspekingar hafa lagt nokkra rækt við
kenningar Habermas, nú síðast Stefán Snævarr:
„Mannúðarmálfræðin: Kenningar Habermas og Apels
um boðskipti", Lesbók Morgunblaðsins, 1. og 8. mars
(1997).
Höfundur er doktor í heimspeki og dósent við
Hóskólann ó Akureyri.
HUGVEKJA UM
FORNYRÐI
EFTIR JÓN DAN
SVO virðist sem það sé ríkur þátt-
ur í máltöku að allar leiðrétting-
ar beri að virða. Þessum mikil-
væga eiginleika glatar maður-
inn þegar aldur færist yfir
hann. Auk þess gleðst barnið
yfir hveiju nýju orði. Því er oft
öfugt farið með fullorðna.
Minnisstætt er mér dæmi úr viðtali í útvarpi
við (þáverandi) veðurstofustjóra. í máli hans
brá fýrir orðinu gráð, sem meðal annarra merk-
inga er notað í veðurfræði um „minnstu bylgju-
hreyfingu á sjó“, eins og segir í íslenskri orða-
bók eftir Áma Böðvarsson. Að loknu samtalinu
spurði viðstaddur aðstoðarmaður hvað veður-
stofustjóri hefði átt við með orðinu gráð. Þáttar-
stjóri sagði honum það. Þá spurði aðstoðar-
maðurinn eitthvað á þessa leið: Af hveiju notar
maðurinn orð sem enginn skilur?
í fyrsta lagi er fullyrðing aðstoðarmannsins
röng. Fjölmargir skilja orðið. I öðru lagi var
spumingin ekki við hæfi með tilliti til þess að
henni varpaði fram starfsmaður í þjónustu
menntastofnunar sem hefur að markmiði að
vaka yfir íslensku máli. Gáðu að því ef þú
skilur það ekki! hugsaði ég. Það eru til
orðabækur! Fjöldi manns skilur orðið. Og fjöldi
manns, sem ekki skilur orðið, er reiðubúinn
að fletta því upp í orðabók og leggja það á
minnið. Þriðji hópurinn, sem er sammála spyij-
andanum, er þó sennilega stór. Honum er illa
við að notað sé orð sem hann skilur ekki og
hann hneykslast.
Samhengi málsins er honum óþekkt hugtak.
Svona hefði bam ekki spurt.
Það hefði spurt: Hvað er gráð?
Þá er nærtækt að geta þess að stundum er
fundið að því að orð í ræðu eða riti sé fyrnt.
Aðfinnslan er álösun. Það vekur upp spuming-
una um hvenær orð sé fymt. Ég get ekki svar-
að því. Þegar ég heyri að orð sé. fymt dettur
mér alltaf í hug annað orð: úrelding. Orðið er
úrelt. Eins og bátur er úreltur til þess að fá
annan nýrri. Samlíkingin er oft við hæfí. Sjáum
til! Bátar og skip eiga sinn úreldingarsjóð. Nú
legg ég til að orðin eignist sinn úreldingar- eða
fyrningarsjóð og mætti nefna hann Biðorða-
sjóð. Þangað fari orð sem eru vannotuð af ein-
hverri ástæðu, látin ónotuð eða fallin í ónáð.
Ástæður til þess geta verið mýmargar. Á hinn
bóginn væri ekki ónýtt fyrir heimspekinga og
aðra vísindamenn, rithöfunda og þýðendur, að
eiga kost á að ausa úr slíkum nægtabrunni.
Nú þykir mér tími til kominn að hætta hugs-
anaflakki og varpa fram spumingu í fram-
haldi af orðum mínum í upphafi málsgreinar-
inr.ar hér á undan:
Getur orð, sem er í notkun, verið fymt?
Segjum að það sé orð sem þrítugur maður
minnist ekki að hafa heyrt eða séð á prenti.
Á hinn bóginn er honum sagt að það hafi ver-
ið ti! í gamla daga. Hann þekkir það ekki og
heldur að það sé fyrnt. En allstór hópur fólks
um sextugt - sjötugt, og þaðan af eldra, kann-
ast við orðið og notar það iðulega; ef til vill
íbúar í aðeins einum landsfjórðungi. Það gæti
verið orðið gráð eða t.a.m. hjölur, sem Böðvar
Guðmundsson leggur í munn sögumanns á
blaðsíðu 70 í Lífsins tré ásamt mörgum öðmm
gömlum og fallegum orðum. Þau hæfa alger-
lega umhverfinu og lýsa það upp með látlaus-
um ljóma sínum. Eru þessi orð fymd einungis
af því að margur maðurinn kannast ekki við
þau? Og þar með réttlaus í íslenskri tungu?
Ég held að unga fólkið ætti að vera þakklátt
þeim sem varðveita samhengi málsins. Það
gerir margt roskið fólk án þess að vita það.
Þó ég tali hér um fymd orð er víðs fjarri
að ég skilji, eins og ég hef þegar tekið fram,
hvað átt er við þegar fullyrt er að orð sé fyrnt.
Getur orðasamband líka verið fymt? Eða skort-
ur á orði? Já, skortur á orði, það að nota ekki
orð?
Þorri manna segir: Ég flutti í nýja húsið
fyrir sex árum síðan. Hann dó fyrir ári
síðan.
Enn segja margir: fyrir sex ámm ... fyrir
ári...
Þeir sleppa síðan. Er mál þeirra fyrnt?
Nú segja flestir: vinka einhveijum. Má þá
fullyrða að orðalagið sé fymt þegar sagt er:
veifa einhveijum? Böm væru reiðubúin að veifa
einhveijum ef fullorðnir hefðu það fyrir þeim.
Ég man nú ekki lengur í hvaða fjölmiðíi það
var, en hinn 14. mars 1997 sagði fréttamað-
ur: Umsvifamesti eiturlyfjasmyglari landsins
til; fjölda ára ...
Margir segðu: Umsvifamesti eiturlyij'a-
smyglari landsins árum saman.
Er mál þeirra fyrnt?
Næstum daglega heyri ég í útvarpi eða sjón-
varpi að menn fari í búð til að versla í matinn.
Margir segðu: til að kaupa í matinn.
Er mál þeirra fymt?
Fyrir nokkmm dögum heyrðist í sjónvarpi:
í þessum töluðum orðum er verið að undirrita
samninga.
Margir segðu: í þessari andrá, eða blátt
áfram: núna.
Er mál þeirra fymt?
Varla heyrist annað en að þessi eða hinn
hafi misst 10 kíló.
Vesalings maðurinn! Vonandi ekki ofan á
tæmar á sér.
Margir segðu að hann hefði lést um 10 kíló.
Er mál þeirra fymt?
Æ oftar segja þulir eða viðmælendur i út-
varpi/sjónvarpi eitthvað þessu líkt: Við ókum
einhveija tugi kilómetra.
Ef ég skil manninn rétt held ég að ég segði:
Við ókum nokkra tugi kílómetra.
Er mál mitt fymt?
Ef til vill þykir hlægilegt að spyija svona.
En dokið við! Ef svo heldur fram sem horfir
kemur að því að svarað verður játandi. Nema
upp risi hrópandi sem þorir að láta í sér heyra.
Á Islandi voru til menn sem þorðu, þess vegna
er íslenska mál okkar nú í lok tuttugustu ald-
ar. Verður það síðasta öldin? Ekki er fráleitt
að gera ráð fyrir að hópurinn sem nú talar
um að hitt og þetta sé fymt fari að gefa í
skyn að íslensk tunga sé fymd og sjálfsagt
að taka upp ensku í hennar stað.
(Hér að framan tek ég nokkur neikvæð
dæmi, séð eða heyrð í fjölmiðlum, en gæti al-
veg eins nefnt hin jákvæðu því tungutak
margra fréttamanna (kona er maður) er af-
bragðsgott. Það era hinir skeytingarlausu sem
koma óorði á málfarið).
MÁR ELÍSON
HAMINGJAN
er hamingjan
bankaði á dyrnar
þá opnaði ég
samstundis
ég hleypti
henni inn og
bauð henni uppá
nýhellt
svo þegar
hún alltíeinu
kvaddi,
þá hellti ég
úr hálfköldum
bollanum -
og sá...
að það var
korgur í botninum.
hið ósýni-
lega
það er hið ósýnilega
sem mun bjarga okkur -
hörmungar umheimsins
birtast okkur alla daga
í ýmsum myndum
ég horfi á -
úr fjarlægð
úr hitanum
úr örygginu
úr hásæti mínu
úr rafvæddu umhverfinu
í gegnum þykka rúðuna
á íbúð minni
segi ég við sjálfan mig:
það er hið
ósýnilega
sem mun bjarga mér
Höfundur er hljómlistarmaður.
ÓLAFUR THÓRODDSEN
DÖGUN
Á tinnu galdurs
titrar villuljós,
það kveikti þrá
er þýðist dag ei meir,
hún gekk í fjall
hins fjólubláa draums
og leidd af spá
um líf sem aldrei deyr.
Það lokkar til sín
Ijósið feiga menn,
þeir léku draum
og lágu fram á kvöld
á tinnu stál,
í stjörfu gervi draums
um nautn og glaum
og nykruð silkitjöld.
Við fölskva eldsins
iðrast þeir of seint
og dagblind spá
ei dreyrir gaídri meir.
í kolri ösku
kólnaðs æskudraums
er kviksett þrá
og þessum degi deyr.
Höfundur er lögmaður í Reykjavík.
Höfundur er rithöfundur.
MELIH CEVDET ANDAY
SÓLVAGGAN
Hjalti Rögnvaldsson þýddi
Meðan sólin raðar skýjum fyrir utan gluggann minn
hreyfist vaggan hennar
Alft á sínum stað, steinn tómleikans,
tímalaus hæð hafsins, jarðaður akurinn
og vindurinn blæs í enga átt
Sólvagga sveiflast ennþá
eins og til að sanna að tíminn sé til
Þýðandinn er leikari. Ljóðið þýddi hann til minningar um son sinn, Hlyn Jóhann sem andað-
ist ó sl. sumri, 14 óra gamall.
Melik Cevdet Anday er fœddur 1915 í Istambul. Asamt nokkrum öórum Tyrkjum er hon-
um eignaður heiðurinn af því að hafa fært þarlenda Ijóðlist nær nútíðinni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997 9