Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 10

UM LIST OG
LISTAMENN
ÚR FORMÁLA AÐ LISTASÖGU EFTIR E. H. GOMBRIDGE
Út er komin í íslenskri þýóingu Halldórs Björns Runólfssonar ein þekktasta
og vinsælasta listasaqa heimsins oq hefur hún til þessa verió þýdd á 30 tunqu-
mál. Höfundurinn, E. H. Gombridge, þykir valda því erfióa verkefni vel aó
segja þessa sögu þannig aó hún verói öllum skiljanleg. Bókin er 688 blaósíó-
ur, prýdd fjölda mynda. Útgefandi er Mál og menning.
telja fílsteikningu Rembrandts verri þótt hún
lýsi færri smáatriðum, (sjá mynd)? Raunar
var Rembrandt slíkur galdrakarl að hann gat
lýst hrukkóttri húð fílsins með fáeinum krít-
arlínum.
En það er sjaldnast risstæknin sem fer
fyrir brjóstið á þeim sem vilja að myndir séu
„raunverulegar". Þeir eru miklu fremur
andsnúnir verkum sem þeir álíta ranglega
dregin, einkum ef þau eru eftir seinni tíma
listamenn sem „ættu að vita betur“. Það er
ekkert dularfullt við þessi frávik sem enn eru
tilefni umkvartana í umræðum um nútíma-
list. Allir sem séð hafa Disney-mynd eða
teiknimyndasögu vita út á hvað frávikin
ganga. Þeir skilja að það þjónar oft ákveðnum
tilgangi að teikna hluti öðruvísi en þeir eru,
að breyta þeim og skrumskæla með ýmsum
hætti. Mikki mús er ekki beinlínis líkur neinni
raunverulegri mús. Þó skrifar enginn skamm-
arbréf í dagblöð út af lengdinni á skottinu á
honum. Þeir sem falla fyrir töfraveröld Dis-
neys hafa ekki áhyggjur af List með stórum
staf. Þeir fara ekki að sjá myndir hans brynj-
aðir sömu fordómum og þegar þeir sækja
sýningar á nútímalist. Vogi nútímalistamaður
sér hins vegar að teikna eitthvað með sínum
hætti fær hann það óþvegið fyrir að vera
loddari sem geti ekki betur. En hvað sem
líður áliti manna á nútímalistamönnum er
óhætt að treysta því að þeir búi yfir nægi-
legri þekkingu til að teikna „rétt“. Ef ekki
kunna ástæðurnar að vera áþekkar rökum
Walts Disney. (sjá mynd) er úr mynd-
sannleika sagt er List ekki til;
^ aðeins listamenn. Forðum tóku
Imenn handfylli af lituðum leir
og rissuðu útlínur vísundar á
hellisvegg. Nú kaupa menn
málningu og mála auglýsinga-
spjöld. Og margt annað bauka
menn við og hafa gert í tímans
rás. Það er ekkert að því að
kalla öll slík umsvif list sé
þess gætt að merking orðsins getur
verið háð stund og stað. Þá ber jafn-
framt að hafa í huga að List með
stórum staf er ekki til. List með stór-
um staf er nefnilega orðin eins konar
hjátrú. Það getur verið listamanni
þungbært að heyra að það sem hann
skapar sé ágætt í sjálfu sér en eigi
samt lítið skylt við „List“. Eins má
rugla njótendur í ríminu með því að
fullyrða að það sem þeir dá sé allt
annað en List.
Raunar tel ég ekki að til séu rang-
ar ástæður fyrir því að einhver stytta
eða mynd falli manni í geð. Sumir
heillast af landslagsmálverki vegna
þess að það minnir á æskustöðvarn-
ar. Aðrir laðast að andlitsmynd vegna
þess að hún líkist góðum vini. Það
er ekkert bogið við það. Allir sem sjá
málverk hljóta að minnast ótal atriða
sem vekja með þeim ólíkar kenndir.
Svo lengi sem minningarnar stuðla
að jákvæðu mati er engu að kvíða.
En þegar ómerkileg minning veldur
fordómum, svo sem þegar undurfögur
fjallamynd minnir mann á háskaför,
er vert að huga að ástæðunum sem
hamla ánægjulegri upplifun. Það eru
nefnilega til rangar ástæður fyrir því
að mislíka ákveðið listaverk.
Flestir vilja sjá á myndum það sem
þá langar líka til að horfa á í raun
og veru. Það er skiljanlegt. Allir hafa
yndi af náttúrufegurð og eru þess
vegna þakklátir þeim listamönnum
sem hafa varðveitt hana í verkum
sínum. Þessir listamenn færu síst að skamma
okkur fyrir smekkleysi. Þegar hinn mikli
flæmski málari Rubens teiknaði litla drenginn
sinn var hann eflaust stoltur af fegurð hans,
(sjá mynd), en jafnframt vildi hann veita
öðrum hlutdeild í aðdáun sinni. En þessi að-
dáun á fögru og heillandi myndefni verður
fjötur um fót ef hún veldur því að menn
hafna myndum af viðfangsefnum sem eru
ekki jafn töfrandi. Hinn stórbrotni þýski
málari Albrecht Diirer teiknaði móður sína
áreiðanlega af jafn mikilli alúð og ást og
Rubens sitt bústna barn, ( sjá mynd). Þó
getur sannfærandi lýsing hans á hrörnun
fælt frá margan áhorfandann. Takist mönn-
um að sigrast á óbeit sinni uppskera þeir þó
ríkulega því teikning Dúrers, sprottin af djúp-
ri einlægni, er tvímælalaust stórbrotin.
Reyndar mun fljótlega koma í ljós að fegurð
myndar stafar ekki af fegurð myndefnisins.
Ég veit til dæmis ekki hvort litlu götustrák-
arnir í verkum spænska málarans Murillo
voru í raun og veru beinlínis fallegir, (sjá
mynd). í túlkun hans eru þeir þó vissulega
töfrandi. Hins vegar mundu flestir telja að
barnið í hinni undurfögru hollensku mynd
Pieters de Hooch léti lítið yfir sér, (sjá mynd).
Myndin er engu að síður hrífandi.
Það sem gildir um fegurð gildir einnig um
yfirbragð. Oft er það einmitt svipur persónu
í málverki sem vekur hrifningu eða andúð
áhorfandans. Sumir vilja sjá svipbrigði sem
þeir skilja auðveldlega og snerta þá djúpt.
Þegar ítalski sautjándu aldar málarinn Guido
Reni málaði höfuð Krists á krossinum ætlað-
ist hann eflaust til að áhorfandinn skynjaði
alla þjáningu og tign píslarinnar úr andlitinu,
(sjá mynd). Síðan hafa margir fundið kraft
og huggun í slíkri túlkun á frelsaranum. Til-
fínningin sem myndin miðlar er svo sterk og
skýr að finna má af henni eftirmyndir í vegas-
krínum og á afskekktum býlum þar sem fólk
veit ekkert um „List“. En þó að þessi sterka
tilfinningatúlkun höfði til margra þarf það
ekki að fæla menn frá verkum þar sem hug-
hrifin eru ekki eins auðséð. ítalski miðalda-
málarinn sem málaði krossfestinguna í (sjá
mynd) vár áreiðanlega eins djúpt snortinn
af píslarsögunni og Reni. En til þess að skilja
tilfinningar málarans verða menn að kynna
sér teikniaðferðir hans. Þegar þeir hafa kann-
PETER Paul Rubens: Portret af Nicholas, syni Rubens, um
1620. Svört og rauð krít á pappír.
skreyttri (Náttúrufræði Buffons eftir Picasso,
hinn þekkta brautryðjanda nútímalistar. Ólík-
legt er að nokkur finni að hrífandi lýsingu
hans á hænu með hnoðrana sína. En þegar
hann teiknaði mynd af unghana var hann
ekki ánægður með að túlka aðeins útlit fugls-
ins, (sjá mynd). Hann vildi lýsa frekju hans,
hroka og heimsku. Hann gerði með öðrum
orðum af honum skrípamynd. Og hvílík
skrípamynd!
Þijóskan við að losa sig undan vana og
fordómum spillir meira en allt annað fyrir
ánægjunni af miklum listaverkum. Óvenju-
legt málverk af kunnuglegu myndefni sætir
oft svipaðri gagmýni og illa gerð mynd. Því
oftar sem menn sjá ákveðinn atburð túlkaðan
í list þeim mun ákafari eru kröfur þeirra um
að hann sé ávallt sjálfum sér líkur. Myndefni
úr Biblíunni veldur gjarnan áköfum deilum.
Þó að allir viti að ritningin geti hvergi um
útlit Krists og sjálfum Drottni verði ekki troð-
ið í mennskan búning og ljóst megi vera að
listamenn fyrri tíma skópu þá guðlegu ímynd
sem allir eru vanir, eru samt margir sem
telja það ganga guðlasti næst ef brugðið er
út af viðtekinni hefð.
Oftast voru það listamennirnir sem lásu
ritninguna mest og best sem jafnframt
brugðu upp ferskustu myndunum af frásögn-
um hennar. Þeir reyndu að gleyma öllum
málverkunum sem þeir höfðu séð og ímynda
sér hvernig Jesúbarnið lá í raun og veru í
jötunni og hirðarnir þyrptust að til að dásama
það eða fiskimann sem tekur að boða fagnað-
arerindið. Það gerðist oft og iðulega að til-
^ JtAí
=V..V vlVyíft
ALBRECHT
Dúrer: Por-
tret af móður
listamanns-
ins, 1514.
Svartkrít á
pappír.
að þennan ólíka túlkunarmáta getur svo far-
ið að þeir Iaðist að listaverkum sem búa yfir
duldari tjáningu en verk Reni. Á sama hátt
og ýmsir laðast að mönnum sem eru orðfáir
og láta mörgu ósvarað hrífast þeir af mál-
verkum og höggmyndum sem láta þeim eitt-
hvað eftir til að velta vöngum yfir. Á „einfald-
ari“ tímum voru listamenn ekki eins æfðir í
að sýna andlitsdrætti og hreyfingar og nú á
dögum. Þeim mun stórkostlegra er að sjá
hve mikið þeir lögðu á sig til að ná fram
þeirri tilfinningu sem þeir vildu miðla.
En hér standa nýliðar í list frammi fyrir
öðru vandamáli. Þeir dást að listamönnum
fyrir leikni í túlkun sýnilegra hluta. Mest
finnst þeim koma til málverka sem sýna hlut-
ina „eins og þeir eru“. Ekki dettur mér í hug
að gera lítið úr mikilvægi slikrar afstöðu.
Það má lengi dást að þolinmæðinni og hæfi-
leikunum sem liggja að baki nákvæmum lýs-
ingum á hinni sýnilegu veröld. Miklir lista-
menn fyrri alda eyddu ómældum kröftum í
verk þar sem hveiju smáatriði er komið til
skila. Vatnslitaskissa Dúrers af héra er eitt
frægasta dæmið um þessa makalausu alúð,
(sjá mynd). En hveijum kæmi til hugar að
w
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997