Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 6

OPERAN ER
LIFANDILEIKHÚS
Andreas Schmidt er einn gf kunnustu barítónsöngv-
urum heims. Hann dvelur nú hér ó landi í fimm-
tónda sinn og heldur tvenna tónleika þar sem
hann mun flytjg Vetrarferóina og Malarastúlkuna
fögru eftir Schubert. GUÐBJÖRN GUÐBJÖRNSSON
hitti Andreas aó móli í tilefni gf heimsókn hans hing-
að og ræddi viö hann um söngvaralífió.
gyðingi aflausn frá því að vera þýskur þegn.
Hann var ekki „ausgebiirgert", eins og það
var kallað á fagmáli nasista. Alfred Kempn-
er fékk því ekki dönsk þegnréttindi fyrr en
í árslok 1954, 21 ári eftir að hann missti
borgararéttindi sín í Þýskalandi nasismans.
Lokaord
Alfred Kempner bjó lengstum í Kaup-
mannahöfn eða í nágrenni borgarinnar og
fékkst við verslunar- og sölustörf. Árið
1960 söðlaði hann um og fluttist búferlum
til Jótlands. Hann settist að í bænum Hors-
ens á Austur-Jótlandi með annarri konu
sinni og bjó þar kyrrlátu lífi til dauðadags
árið 1975. Hans síðasta ósk var að útförin
færi fram án moldunar og án prests, sem
bendir til þess að hann hafi haldið í trú
sína, sem var erfitt fyrir gyðinga í Dan-
mörku, sem ekki bjuggu í Kaupmannahöfn.
Hann var þó ekki greftraður í grafreit gyð-
inga.
Gögn um fangelsun hans í Horserod-búð-
unum komu ekki í leitirnar fyrr en fyrir
tæpum 10 árum. Alfred vissi því aldrei að
það voru Danir, en ekki Þjóðveijar, sem
handtóku hann árið 1940. Þess ber að geta,
að hann fékk ekki bætur frá þýska ríkinu
fyrir þær hremmingar sem hann lenti í.
Dönskum yfirvöldum tókst ekki að gera
grein fyrir skjölum um það innan þeirra
tímamarka sem þýsk yfirvöld settu. Þau
skjöl hafa hins vegar verið notuð til að
skrifa þessa stuttu ævisögu.
Saga gyðingsins Alfred Kempners var
sorgarsaga um mann, sem missti allt nema
líf sitt. Þótt ævi hans hefði orðið lengri en
hingað til hefur verið talið, voru aðrir, sem
reyndu að koma til íslands, ekki eins heppn-
ir og hann. Sem dæmi má nefna aidraða,
austurríska ekkju, sem átti ættingja á Is-
landi. Hún var búin að fá leyfi yfirvalda til
að setjast hér að snemma árs 1940. Meðal
annars vegna ástæðulausrar hræðslu ís-
lensks skipafélags við að vera vísað til hafn-
ar á Bretlandseyjum, ef þýskir þegnar væru
um borð, ákvað danska dómsmálaráðuneyt-
ið að hafna beiðni konunnar um að fá land-
gönguleyfi í Kaupmannahöfn á leið til ís-
lands. Hún var árið 1942 sótt af SS-sveitum
og flutt til fangabúðanna í Theresienstadt.
Þar andaðist hún, líklegast í farsótt árið
1944.
Aifred Kempner hefði getað orðið Alfreð
Arthúrsson eða eitthvað í þá veru. Hvað
olli því að svo varð ekki, hefðu fáeinir ís-
lenzkir embættismenn fyrri tíma getað
svarað. Það voru hvorki æðri máttarvöld,
né forlögin sem voru Alfred Kempner óhag-
stæð. Venjulegir menn, embættismenn,
reglur og hlægileg stjórnmál, réðu lífs-
hlaupi hans. Lítill munur var oft á fram-
ferði löglærðra embættismanna í Danmörku
og á íslandi og á gerðum nasistískra óyndis-
manna. Fréttaflutningur ýmissa íslenskra
dagblaða gegn fólki á flótta undan nasis-
manum, endurspeglaði ef til vill best al-
menningsálitið á útlendingum á 4. áratugn-
um. Það voru aðeins örfáir einstaklingar á
íslandi sem töluðu máli flóttafólksins.
Vandamál flóttamannsins er ekki öllum
skiljanleg og leysast ekki með lögum og
reglugerðum, heldur óskilyrðisbundinni
mannúð, sem seint verður komið inn í
lögbækur. Flóttamenn hafa aldrei verið
fleiri í heiminum en einmitt nú og mannúð-
in ef til vill aldrei minni.
Heimildir: Ekki áður birtar:
1) Skjöl Udlændingestyrelsen, þ.e. danska útlendinga-
eftirlitsins: Tilsynet med udlændinge, Rigsarkivet,
Kaupmannahöfn.
2) Gögn um fangann Alfred Kempner í skjölum Horse-
red fangabúðanna á Sjálandi. Landsarkivet for Sjæl-
land, Lolland-Falster og Bomholm, Kaupmannahöfn.
3) Upplýsingar frá Horsens Kommune og Vor Frelsers
Sogn ( Horsens.
Birtar:
Bent Blúdnikow 1991. Som om de slet ikke eksiste-
rede. Samleren.
Paul Hammerich 1992. Undtagelsen. En kronike om
jodeme i Norden frem til 2. verdenskrig. Gyldendal.
Leif Larsen og Thomas Clausen 1997. De Forrádte.
Tyske Hitler-flygtninge i Danmark. Gyldendal.
Þór Whitehead 1985. Stríð fyrir ströndum. Almenna
bókafélagið.
Höfundur er fornleifafræðingur og býr nú i
Donmörku.
ANDREAS Schmidt er einn
kunnasti barítónsöngvari
samtíðarinnar og má: telja
heimsfrægan í óperuheim-
inum. Hann dvelur nú hér
á landi í fimmtánda sinn
og heldur tvenna tónleika
og námskeið fyrir íslenska
söngvara. Andreas er einn fárra söngvara
sinnar kynslóðar sem er jafnvígur á óperu-
og ljóðasöng, Hann syngur reglulega í öllum
helstu óperuhúsum heims og eftir hann liggja
margar hljómplötur. Sem dæmi um hljóm-
sveitarstjóra sem Andreas hefur unnið með
og vinnur reglulega með má nefna Abbado,
Ashkenazy, Barenboim, Bernstein, Colin
Davis, Gardiner, Haitink og Levine.
Tónleikar Andreasar verða í íslensku óper-
unni en á þeim mun hann flytja tvo af feg-
urstu ljóðaflokkum Schuberts, Vetrarferðina
í dag, laugardag, og Malarastúlkuna fögru
á morgun, sunnudag. En áður en ég spyr
Andreas út í þessi verk og túlkun hans á
þeim langar mig til að kynnast honum aðeins
nánar og spyr hann hvar hann sé fæddur
og hverra manna hann sé.
Fjölskyldan samtvinnuó kirkjunni
„Ég er fæddur í Dússeldorf sem er kannski
meira borg skrifstofa og fyrirtækja en lista
og menningar. Það má segja að föður- og
móðurfjölskylda mín séu samtvinnaðar kirkj-
unni. Faðir minn og afi voru báðir kirkjuorg-
anistar en móðurafi minn og móðurbróðir
voru prestar. Tvær móðursystur mínar voru
síðan svo frumlegar að giftast prestum.
Æska mín einkenndist eins og gefur að skilja
af sterkum tengslum við kirkjuna. Það má
segja að ég hafí bytjað að syngja í barna-
kirkjukór áður en ég byijaði að tala og stuttu
síðar, sex ára gamall, byijaði ég í píanótím-
um. Eftir barnaskólann lá svo leiðin í mennta-
skóla þaðan sem ég lauk stúdentsprófí 18
ára gamall. Á milli skriflegu og munnlegu
stúdentsprófanna hafði ég í fýrsta skipti á
ævinni nægan tíma til að sinna helsta áhuga-
máli mínu, tónlistinni. Ég nýtti tímann vel
og fór snemma á fætur á morgnana og æfði
mig af krafti allan daginn. Faðir minn sá
hversu ég naut mín í tónlistinni og stakk upp
á því að ég tæki litla organistaprófið, en
með þvi móti gæti ég fjármagnað frekara
nám. Mér fannst þetta góð hugmynd. Ég var
búinn að skrá mig í nám í lögfræði í Frei-
burg en frestaði því til að taka organistapróf-
ið. Það ýtti að sjálfsögðu undir ákvörðun
mína að þáverandi vinkona mín var við nám
í kirkjutónlist og að faðir minn var nýorðinn
prófessor við Tónlistarháskólann í Dússel-
dorf. Ég sá ekki eftir þessu og áður en ég
vissi af var ég komin á kaf í tónlistarnámið.
Til þess að komast undan herskyldu varð ég
að taka söng og píanónám sem aukagrein
með kirkjutónlistamáminu. Það kom hinsveg-
ar fljótt í ljós að mitt framtíðarhljóðfæri yrði
söngröddin. Ég lauk þó organistaprófi og
píanóprófi frá Tónlistarháskólanum í Dúss-
eldorf. Þar sem ég var búinn að Ijúka námi
í öllum hliðargreinum lauk ég söngnáminu á
aðeins tveimur árum.“
Átli hólfan metra af plötum
Fischer-Diskau
En hvernig komst þú í samband við Di-
etrich Fischer-Dieskau?
„Hinn eiginlegi söngkennari minn, á árun-
um 1978-83, var Ingeborg Reicheit, sem var
á sínum tíma mjög fræg konsertsöngkona.
Ég byijaði reyndar að taka tíma hjá henni
þegar ég var í menntaskóla. Hún hvatti mig
alltaf til að læra af öllum, hlusta á hljómplöt-
ur, fara á tónleika og óperusýningar og velja
úr það sem mér líkaði best. Kennslan hjá
henni var fólgin í því að leiðrétta mig og
benda mér á hvað betur mætti fara. Eftir á
að hyggja má líkja kennsluaðferðum hennar
við göng, en ég var gúmmíbolti sem stangað-
ist frá einum vegg til annars og endaði alltaf
í miðjunni. Öfugt við svo marga aðra kenn-
ara fann hún eftir fimm ár að hún gat ekki
kennt mér meira og var svo skynsöm að
sleppa mér lausum. Sumarið 1984 las hún
að Fischer-Dieskau ætlaði að halda sitt fyrsta
söngnámskeið á tónlistarhátíðinni Kasseler-
Musiktage og hvatti mig til þáttöku í því
námskeiði. Ég sendi Fischer-Dieskau 30 mín-
útna hljómsnældu með Schubert-dagskrá og
var svo heppinn að komast að sem virkur
þátttakandi. Þarna kynntist _ ég Margréti
Bóasdóttur, sem var fyrsti íslendingurinn
sem ég kynntist á ævinni. Námskeiðið var
því miður mjög stutt en Fischer-Dieskau
bauð mér að taka þátt í söngnámskeiðum
við Tónlistarháskólann í Vestur-Berlín. Vet-
urinn 1983-84 tók ég þátt í fjórum mjög
lærdómsríkum söngnámskeiðum sem tóku
allt í allt 13 vikur. Námið fór fram í hópum,
en einnig heima hjá Fischer-Dieskau í Berlín.
Ég hafði lengi verið mikill aðdáandi hans og
átti að minnsta kosti hálfan metra af hljóm-
plötum með honum, sem ég hafði hlustað
mikið á. Fischer-Dieskau fór ekki mikið út í
söngtækni, þótt hana bæri að sjálfsögðu af
og til á góma. Þeim mun meiri tíma eyddi
hann í að útskýra tónlistina út frá nýjum
sjónarhornum. Eg átti að bregða upp fyrir
mér myndum, reyna að túlka myndrænt og
að þessu hef ég búið æ síðan.“
Röddin veróur aó
vera ein heild
Hvað segir þú um hina ýmsu leyndardóma
söngtækninnnar?
„Eg held að ég hafi haft þessa svokölluðu
náttúrurödd og fyrst seinna í samtölum við
kennarann minn og aðra söngvara var mér
ljóst að ég gerði hlutina frá náttúrunnar
hendi í meginatriðum. Ég hafði alltaf sterka
tilfinningu fyrir því hvernig röddin ætti að
hljóma út frá tónlistarlegu sjónarmiði og
þessi tilfinning hefur ekki svikið mig í tutt-
ugu ár. Þetta þýðir þó engan veginn að ég
viti ekki hvað ég geri. Ég er fullvitaður um
tæknileg atriði söngs, stuðning, sérhljóða-
myndun og dekkun, þó mér sé bölvanlega
við það orð. Dekkun er hlutur, sem ekki má
vanta hjá neinum söngvara en létt er að of-
gera! I raun mega engin skil heyrast á milli
raddsviða. Röddin verður að vera ein heild.
Það er í mínum augum söngtækni! Það trufl-
ar mig ef einhver syngur á ónáttúrlegan
hátt, eftir einhveijum flóknum fýrirfram
ákveðnum reglum, eða með þessari eða hinni
tækninni, oftast kennd við ákveðin lönd! í
mínum augum er bara til ein tækni og hún
er að syngja alltaf náttúrlega. Stuðningur
er líka ekki eins flókið fyrirbæri eins og
margir vilja vera láta. Stuðningur er fyrir
mig að halda líkamanum í innöndunarstell-
ingu í mótvægi við útöndunarstellingu. Þetta
þýðir í raun að þegar þú syngur, heldurðu
þeirri stellingu líkamans, sem þú ert í þegar
þú andar inn eins lengi og hægt er án þess
að stífna upp. Með öðrum orðum gefur þú
ekki eftir þeim loftþrýsingi, sem kemur að
neðan heldur styður á móti þeim þrýstingi.
Það er að sjálfsögðu skilyrði að vera alltaf
laus og liðugur og stifna aldrei upp. Ég hef
enga trú á þessari svokölluðu sérhljóðamynd-
un og tel það óþarfa málalengingar þó að
örlítið sannleikskorn sé eflaust að finna í
þessum kenningum. Að mínu mati breytast
sérhljóðarnir á náttúrlegan hátt þegar maður
fer frá einu raddsviði yfir í annað. Fyrir mig
er hljómurinn mikið mikilvægari og hvort ég
er að syngja ljóð eða óperu. Eg reyni að finna
hvaða stemmning er í ljóðinu eða aríunni
og þá leysast fyrir mig öll raddleg vanda-
mál. Þegar ég syng hádramatískt ljóð eða
hlutverk opna ég röddina meira. Ef ég syng
háljóðrænt lag þá reyni ég að halda rödd-
inni grannri og lýrískri. Ég vinn, líkt og list-
málari, mikið með liti, ljós og skugga. Ég
hef alla tíð sungið meira út frá tilfinningu
en tækni. Fyrst núna hef ég getað skil-
greint þetta á vismunalegan hátt, sem er
mjög mikilvægt sérstaklega þegar maður
er ekki lengur tvítugur og líkamlega þrekið
ekki það sama og það var. Ég hita mig aldr-
ei upp með söngæfingum heldur einungis
með ljóðum og aríum. Ég á hefti heima þar
sem ég skrifaði niður söngæfingar kennara
míns. I heftinu er að finna hálfa skrifaða
síðu og ég hef aldrei notað hana fyrr eða
síðar. Kennarinn minn sá líka strax að ég
æfði mig ekki á þennan hátt og sætti sig við
það.“
Ein hlióin á sigildri
tónlist vióskipti
Hefurðu átt í raddlegum erfiðleikum á
ævinni?
„Ó já, alveg eins og allir aðrir. Þegar ég
var að byija að syngja í kór varð ég alltaf
hás eftir hálftíma, sem var ein aðalástæðan
til þess að ég tók söngtíma. í byijun hafði
ég alls enga hæð og gat einungis sungið upp
á D. Ég átti einnig við erfiðleika að stríða
stuttu eftir að ég var „uppgötvaður" og fast-
ráðinn í Berlín. Umboðsmennirnir mínir voru
mjög ákafir að koma mér áfram og ég tók
upp 30-40 hijómplötur á mjög stuttum tíma.
Ég var ungur og óreyndur og vildi komast
yfír sem flesta hluti á eins stuttum tíma og
mögulegt var. Maður áttaði sig engan veginn
á því að ein hliðin á sígildri tónlist er við-
skipti. Ég var líka mjög einmana, alltaf á
ferð og flugi og allt gekk allt of hratt fyrir
sig. Þetta var svona fyrir tíu árum og ég
var frekar óhamingjusamur á þessum tíma.
Ég söng ekki alltaf vel á þessu tímabili og
er engan veginn ánægður með allar þær
upptökur, sem ég gerði um þetta leyti. Þessu
tímabili lauk þegar ég kynntist konunni
minni.“
Þú byrjaðir einnig mjög ungur að syngja
óperur. Hvernig var leiklistarnáminu háttað?
„Það voru að sjálfsögðu leiklistartímar í
Tónlistarskólanum, en mer samdi mjög illa
við leiklistarkennarann. Ég gat ekki séð að
ég lærði mikið á því að syngja aríu Papag-
eno samfleytt í eitt ár. Ég skrópaði því meira
og minna í leiklistartímunum. Ég var síðan
ráðinn beint á Deutsche Oper í Berlín án
mikillar leiklistarreynslu. Fyrsta óperuupp-
setningin sem ég tók þátt í var í Ludwigs-
burg. Þar er ár hvert haldin tónlistarhátíð í
mjög fallegu sloti. Þetta var óperan Cosi fan
tutte eftir Mozart undir leikstjórn hins kunna
Dieter Dorn og undir hljómsveitarstjórn
Gönnenwein. Við fluttum þessa óperu með
sömu listamönnunum þijú ár í röð. Á hveiju
sumri voru sex vikur til æfinga og óperan
var síðan flutt sex sinnum. Þetta gaf mér
tækifæri til að kynnast hlutverki Guglielmo
mjög vel og þróa hlutverkið með sjálfum
mér. Ég prófaði hitt og þetta í túlkun, sem
er oft erfitt í stórum óperuhúsum þegar æf-
ingartími er lítill, oft ekki nema nokkrir dag-
ar. Ég held að ég hafi líka grætt mikið á
ljóðasöngnum hvað leiklistina varðar. Fisc-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997