Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. DESEMBER 2001 5
um öxl í kvæðislok – og augljóst hvað hann er
að fara.
Frost er hefðbundið skáld og vinsælt en sem
slíkt hefur hann troðið nýjar slóðir, sungið nýj-
an söng.
Írska skáldið W.B. Yeats orti kvæðið
Stjórnmál með skírskotun í Tómas Mann um
mikilvægi þeirra. Þar er einnig minnst á stúlk-
una sem skáldið festi hugann við. Og kvæðinu
lýkur svona:
Ó, að ég væri aftur orðinn
ungur og hún í fangi mér!
Það er auðvitað augljóst hvað skáldið er að
segja með þessu uppgjöri. En hver og einn
getur skilið þetta sínum skilningi.
Ég hef alltaf haft ánægju af að flytja kvæði
og breyta áheyrendum í skáld, bæði hér heima
og erlendis. Mér er nær að halda það sé skáld í
hverjum manni, ekki síst ljóðskáld. Þó ber
markaðurinn því ekki vitni, það skiptir engu.
Ljóðið getur orðið langlíft eins og skjaldbak-
an. Hún hefur séð um sig hingað til!“
Aðstæður skapa líf
–Þetta samband skálds og lesanda hefur
verið mörgum frjótt umhugsunarefni, ekki síst
póststrúktúralistum síðustu aldar sem vildu
gera lesandanum hærra undir höfði en gert
hafði verið. Þetta er spurningin um hvar sköp-
unin á sér stað. Ertu með svar?
„Ég sá fyrir nokkru sjónvarpsmynd um
marglyttur og önnur gagnsæ sjávardýr, eða
ætti ég kannski að segja: gagnsætt efni.
Attenborough, auðvitað! Þessi dýr eru eins og
umhverfið, gagnsæ eins og sjórinn. Er hann
þá einnig dýr, hann hreyfir sig eins og mar-
glyttan? En hann aflar sér ekki fæðu og tímg-
ast ekki. Hann hugsar ekki. Hann er umhverfi,
aðstæður. Allt efni virðist leita að lífi en það
eru aðstæðurnar sem skapa líf. Sérstakar að-
stæður. Og efnið leitar lögunar eftir að-
stæðum, lifnar og fer að hugsa. Jafnvel gagn-
sætt efni hugsar. En hví þá ekki sjórinn?
Líklega vegna þess að hann er aðstæður eins
og jörðin sjálf, loft og andrúm. Allt efni getur
hugsað við réttar aðstæður. Í því er ef til vill
fólginn hinn guðlegi innblásni kraftur, þetta
veganesti sem efnið hefur fengið frá skapara
sínum. En það merkir ekki endilega að Guð
búi í efninu, að náttúran sé forsjónin sjálf eins
og Spinosa og aðrir algyðistrúarmenn leggja
áherslu á, nei, ekki frekar en skáldið lifi í
kvæðum sínum þótt þau séu innblástur þess.
En kvæðið ber skáldinu vitni eins og efnið ber
skapara sínum vitni. Á það lagði Jónas
áherslu. Sköpunin er forsenda allra hugmynda
hans um líf og tilveru. Ég er farinn að trúa því
að „hið dauða“ efni kvikni og hugsi við réttar
aðstæður. Þær eru að vísu jafnaugljósar og
þær eru flóknar og manninum óskiljanlegar.“
Mín kynslóð þjáðist af
sjálfsvitundarleysi
–Skáldsagan fjallar öðrum þræði um mann í
leit að myndinni af sjálfum sér. Í því tilliti er
þriðjupersónufrásögnin athyglisverð, hún ger-
ir þennan einstakling fjarlægari og óhöndl-
anlegri. Þegar líður á söguna fer bygging
hennar líka að verða flóknari, rétt eins og
mynd verður óljósari því nær sem þú kemur
henni. Þetta flöktandi, óljósa sjálf telja margir
að hafi verið einkennandi fyrir tuttugustu öld-
ina.
„Mér verður hugsað til Kafka. Eysteinn
Þorvaldsson, sem hefur þýtt hann ásamt syni
sínum Ástráði, segir mér að dagbækur Kafka
sýni hve sjálfsmynd hans hafi verið veik. Hann
var alltaf að afsaka verk sín. Kannski er það úr
föðurhúsunum; fyrirferðarmikill faðir getur
dregið úr sjálfsmynd sonar en hann getur líka
verið uppörvun. Margt ungt fólk, sem ég tala
við nú á dögum, hefur of sterka sjálfsmynd.
Það getur verið óþægilegt. Mín kynslóð þjáð-
ist af sjálfsvitundarleysi. Ég veit ekki af
hverju. Kannski var það kreppan. Kannski
einangrunin. Kannski eitthvað annað. En lýð-
veldiskynslóðin hefur að öðru jöfnu ekki
sterka sjálfsmynd, að minnsta kosti ekki eins
og margt ungt fólk í dag, til að mynda stjórn-
málamenn og listamenn. Mér finnst sjálfsvit-
und þeirra stundum minna á sögu Kafka um
manninn sem breyttist í pöddu og stækkaði og
stækkaði uns hún fyllti út í allt herbergið. Slík
sjálfsvitund er að minnsta kosti ekkert sér-
staklega geðfelld en kannski á hún rætur í
minnimáttarkennd og einhvers konar löngun
til að minna á sig – og þá með öllum ráðum.
Ég hefði viljað hitta Kafka, og líka Ágúst-
ínus kirkjuföður sem hafði þá einu réttu af-
stöðu til umhverfisins sem boðleg er þeim sem
ræktar sitt innra þrek og er ekki sínkt og heil-
agt til sölu fyrir upphafningu og stundlegt fjöl-
miðlaklapp. En leiðir okkar geta víst ekki legið
saman, nema í ritum hans. Við nánari kynni af
þeim er auðvelt að skilja dálæti Dantes á þess-
um viljasterka guðsmanni sem hefur gert upp
við sjálfan sig og líf sitt af meira miskunn-
arleysi en nokkur annar og gefist Guði ávallt
af meiri ást, ástríðu og auðmýkt en nokkur
annar. Það er gott að vita af slíkum manni þeg-
ar maður þarf að gera upp við sjálfan sig og
freistingar sínar; þegar örvæntingin er á
næstu grösum og sálin engist eins og ormur á
öngli og maður þarf að ná áttum, en þó einkum
að sætta sig við sjálfan sig og smæð sína.“
Kafka hlýlegt kompaní
–Kafka virðist hafa verið ótrúlega næmur á
tímann.
„Já, ég held að Kafka hafi skrifað Rétt-
arhöldin um það sem var í aðsigi í Evrópu án
þess að vita það sjálfur. Andi sögunnar – eða
tímans – getur holdgerst í slíkum snillingum,
að ég held. Shelley vissi ekkert um dauða sinn,
samt orti hann um hann. Og Kafka vissi ekkert
um nasismann, samt skrifaði hann bók um
hann. Hann var jafnframt upphafsmaður
nýrra bókmennta í heiminum. Samt var hann
enginn byltingamaður. Hann var harla borg-
aralegur lögfræðingur og vann að hversdags-
legum störfum hjá tryggingafélagi. Hann
minnir á Eliot að þessu leyti: fíngerður maður
og hafði ofnæmi fyrir umhverfinu. Skrifaði af
ástríðu um ástina en óttaðist hana. Skrifaði
ástarbréf og tjáði hug sinn úr fjarlægð. Tákn-
gervingur andlegrar byltingar og þó eins
borgaralegur og hugsast getur.
Einkennilegt þetta mannlíf.
Mér finnst ekkert kalt að vera í návist
Kafka, þvert á móti. Mér finnst hann hlýlegt
kompaní. Það er svo margt í honum sem ég
skil harla vel, sumt er eins og lifað út úr tilfinn-
ingalífi og ofnæmi sjálfs mín.
Ég orti kvæði um Kafka eftir að ég heim-
sótti kirkjugarð gyðinga í Prag á sínum tíma.
Ljóðið birtist á ensku og í norskri þýðingu
Knuts Ødegårds og á íslensku nokkru síðar í
ljóðabókinni Vötn þín og vængur. Það var í
senn ógnlegt og yfirþyrmandi að koma í þenn-
an kirkjugarð, að upplifa æskuumhverfi
Kafka. Svo orti ég ljóðið. Í því stendur: „að
komast burt ...“. Einkennilegt. Þá hafði ég
ekki lesið smásögur Kafka sem feðgarnir, Ey-
steinn og Ástráður, þýddu en þar segir Kafka:
Stöðugt burt héðan,
einungis þannig get ég
náð takmarki mínu
Ég trúði ekki mínum eigin augum. Ég hafði
án þess að vita ort ljóð um Kafka og kjarninn
var hans eigin orð. Ég hef sagt Eysteini frá
þessu og held okkur finnist báðum þetta harla
dularfull tengsl. Kannski voru þessi orð letruð
í umhverfi Kafka – kannski höggvin í andrúm
kirkjugarðs gyðinga, hver veit. Þau voru að
minnsta kosti rist inn í vitund mína. Og nú
standa þau í þessu kvæði eins og Kafka hafi
ort það sjálfur!“
Þegar ég hitti á óskastundina
–Sagan þín fjallar ekki síður um breytta
heimsmynd sem er eitt af lykilhugtökum sam-
tímans. Tíminn virðist vera á fleygiferð, allt
gerist í einu, viðburðirnir hrannast upp, menn
hafa ekki tíma til þess að klóra sér í hausnum –
yfirvega, skilja – þeir spóla aðallega í sama
farinu. Óttastu þennan tíma?
„Ég hlustaði einu sinni á ungan fræðimann,
Einar H. Guðmundsson, prófessor í stjarneðl-
isfræði held ég, tala um tímann og heiminn.
Það var mjög hnýsilegt og ég hef minni
áhyggjur af heiminum en áður. Miklihvellur
varð fyrir fimmtán milljörðum ára og enginn
veit hvað gerðist þar á undan; hví skyldi mað-
ur hafa áhyggjur af slíkri sköpunarólgu? Og
allt stefnir í eitthvert miklahrun. En það verð-
ur víst ekki fyrr en eftir tíu til tuttugu millj-
arða ára – eða Guð veit hvað. Ástæðulaust að
hafa áhyggjur af því.
En hvar ætli maður verði þegar þessar nátt-
úruhamfarir, sem eru undanfari miklahruns,
setja svip á sköpunarverkið? Það er víst erfitt
að svara því. En þetta minnir mig á sögu um
Gunnar Huseby. Hann hafði reynt að ná í mig
einn daginn. Hann skildi eftir símanúmer. Ég
reyndi að hringja í hann en það svaraði aldrei.
Þá frétti ég skömmu síðar að Gunnar væri lát-
inn. Hann var þá víst hættur að svara því
tækniundri sem við köllum síma vegna tengsla
okkar við forna tungu og menningu. Ég sagði
við símastúlkuna á Morgunblaðinu: Viltu gjöra
svo vel að ná í Gunnar Huseby fyrir mig. Hún
horfði á mig stórum augum og sagði: Hefurðu
ekki heyrt fréttirnar? Hvaða fréttir? spurði
ég. Gunnar Huseby er látinn, sagði hún. Ég
veit það, sagði ég. Nú, sagði hún. En ert þú
ekki símadama hér, spurði ég. Ég sá að hún
fékk miklar áhyggjur af ritstjóranum og sagði
hikandi, júú-ú, en hvað áttu við? Ekkert, sagði
ég. Þegar maður er símadama á maður að ná í
þá sem beðið er um. Hefurðu kannski ekkert
samband yfirum? Þá brosti hún. Þá sá hún að
ég var að leika mér. Kannski var það rétt,
kannski ekki. Ég veit það eiginlega ekki sjálf-
ur. Hvers vegna gat ég náð í Gunnar Huseby
daginn áður án þess að ná í hann? Og hvers
vegna get ég með engu móti náð í hann í dag?
Jafnvel þótt hann hefði ekkert annað að gera
en tala við mig? Ég hef dálitlar áhyggjur af
þessu. Og ég hugsa um líf og dauða og þessi
landamæri sem eru svo óljós að maður veit
ekki af þeim. Og samt eru þau áþreifanlegasta
staðreynd lífsins. Hvar ætli Gunnar Huseby
verði þegar miklahrun skellur á? Hann, sem
hlýtur nú að geta kastað stjörnunum milli
vetrarbrauta eins og kúlunni forðum daga.
Alltaf þegar talað er um himingeiminn, ver-
öldina, sköpunina, upphaf hennar og endalok
finnst mér ég vera að upplifa nýtt ljóð; skáld-
skap. Og Einar Guðmundsson lýsti nútíma-
kenningum um upphaf og endi veraldar eins
og skáld, eða góður bókmenntafræðingur.
Hann talaði um að sólin yrði fyrst risastór og
eldrauður hnöttur þegar hún hæfi að syngja
sitt síðasta en skryppi síðan saman og yrði lítil
hvít dvergsól áður en hún hyrfi. Það væri gam-
an að geta upplifað slíkt náttúruundur. Hann
talaði líka um daufa birtu af deyjandi stjörn-
um, hann talaði um kaldar stjörnur og hann
talaði um stjörnulausan himin áður en mikla-
hrun yrði. Ég sá þetta allt fyrir mér eins og
flugeldasýningu í ógleymanlegu ljóði sem eng-
inn hefur ort ennþá en ég ætla að yrkja sjálfur
einhvern tíma þegar ég hitti á óskastundina og
hún veitir mér hlutdeild í upplifun guðlegra
kraftaverka. En það verður ekki í þessu lífi.
Og kannski ekki heldur í því næsta. Ég ætla
þangað til að hafa heldur hægt um mig og
skipta litum eins og rjúpan. Og refurinn.“
Morgunblaðið/Einar Falur
En lýðveldiskynslóðin hefur að
öðru jöfnu ekki sterka sjálfs-
mynd, að minnsta kosti ekki
eins og margt ungt fólk í dag,
til að mynda stjórnmálamenn
og listamenn. Mér finnst
sjálfsvitund þeirra stundum
minna á sögu Kafka um
manninn sem breyttist í
pöddu og stækkaði og stækkaði
uns hún fyllti út í allt her-
bergið. Slík sjálfsvitund er að
minnsta kosti ekkert sér-
staklega geðfelld en kannski á
hún rætur í minnimátt-
arkennd og einhvers konar
löngun til að minna á sig – og
þá með öllum ráðum.
throstur@mbl.is