Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2001, Blaðsíða 17

saman, fullyrðir pólski félagsfræðingurinn
Zygmunt Bauman, en hann hefur skrifað af
skynsemi og sannfæringu um stöðu mannsins
á tímum hnattvæðingar: „Veikburða ríki eru
einmitt það sem hin nýja heimsregla, sem oft
líkist reyndar frekar nýrri heims óreglu,
þarfnast til að viðhalda sér. Auðvelt er að
draga svo úr valdi veikburða ríkisígilda að þau
umbreytast nánast í lögregluumdæmi, þar
sem haldið er uppi nauðsynlegri lágmarks-
reglu í viðskiptum, en enginn þarf að óttast að
þau hefti hnattrænt frelsi fyrirtækja.“2
Með þessu er ekki sagt að almenn sátt ríki í
álfunni um starfsemi Evrópusambandsins eða
hlutverk, enda er alls ekki ljóst hvert það
stefnir. Aftur á móti mótmæla því fáir að tilvist
þess hefur skapað óvissu um staðsetningu full-
veldis og skipun ríkisvalds í Evrópu. Að hluta
til hefur þróun sambandsins bent til þess að
fullveldi þjóðríkjanna, eða a.m.k. hluti þess, sé
að flytjast til yfirþjóðlegra stofnana, hvort sem
þær eru í Brussel eða Strassborg. En þróunin
hefur þó einnig stefnt í þveröfuga átt með
flutningi valds frá höfuðborgum hinna hefð-
bundnu þjóðríkja Evrópu til héraða innan
þeirra. Vaxandi sjálfstjórn Skota í innri málum
er dæmi þar um og kröfur Korsíkubúa, Kata-
lóna og Baska í Frakklandi og á Spáni um auk-
ið sjálfstæði í eigin málum gæti leitt til svip-
aðrar niðurstöðu. Þótt þessi þróun virðist
stefna í ólíkar áttir má þó túlka breytingarnar
sem tvær greinar á sama meiði, þ.e. fullveldið
er að greinast upp í ólík lög þar sem hluti þess
færist nær þegnunum á meðan aðrir hlutar
þess flytjast út fyrir þjóðríkin.
Enn sem komið er hefur óvissan um framtíð-
arskipan fullveldisins ekki haft mikil áhrif á ís-
lenska stjórnmálaumræðu. Enginn stjórn-
málaflokkur á Íslandi hefur lýst yfir stuðningi
við aðild að Evrópusambandinu og þótt Hall-
dór Ásgrímsson hafi ítrekað hvatt til umræðna
um afstöðuna til Evrópusamrunans hefur ríkt
nær alger þögn um málið. Í sjálfu sér þarf alls
ekki að koma á óvart að margir Íslendingar
séu andsnúnir inngöngu í ESB, enda eru bæði
gild rök gegn aðild að sambandinu og andstaða
við það útbreidd í nágrannaríkjunum. En hvað
sem afstöðu manna til sambandsins líður er
ljóst að Íslendingar verða að taka meðvitaða
afstöðu til þess og standa við hana. Fyrir þessu
má færa tvenn rök. Í fyrsta lagi er ljóst að Ís-
land er algerlega háð Evrópuríkjunum um við-
skipti og íslensku efnahagslífi er því lífsnauð-
syn að eiga greiðan aðgang að evrópskum
mörkuðum. Þetta var sjálfsagt meginhvatinn
að inngöngu Íslands í Evrópska efnahags-
svæðið fyrir tæpum áratug, enda litu Íslend-
ingar aldrei á EES fyrsta skrefið inn í Evrópu-
sambandið. Í öðru lagi má minna á að íslenska
þjóðríkið er ekki fyrst og fremst íslenskt að
uppruna, heldur íslensk útfærsla á útlendri
hugmynd. Gerð íslenska ríkisins og viðurkenn-
ing á alþjóðavettvangi tengist því að lýðræð-
isleg þjóðríki hafa talist eðlileg skipan ríkis-
valds í heiminum, og þróun hins íslenska
ríkisvalds mun á sama hátt taka mið af þróun
þessara mála í nágrannalöndunum í framtíð-
inni. Breytingar í útlöndum munu því hafa
áhrif á Íslandi á komandi árum, alveg eins og
þær mótuðu íslensk stjórnmál á tuttugustu
öldinni.
Að síðustu hljóta Íslendingar að fylgjast ná-
ið með umræðum í nágrannalöndunum vegna
þess að við getum aðeins haft áhrif á gang mála
ef við tökum virkan þátt í því sem gerist í al-
þjóðamálum. Þá þýðir ekkert að halda því fram
að afsal heilags fullveldis komi ekki til greina
eða lýsa því yfir að við beygjum okkur aldrei
undir vald kommisara í Brussel. Staðreyndin
er nefnilega sú að við erum þegar undir valdi
þeirra og það án þess að við höfum formleg
áhrif á ákvarðanir Evrópusambandsins. Á
komandi árum munu íslenskir stjórnmála-
menn þurfa að taka afstöðu til þverstæðu-
kenndrar stöðu Íslands í alþjóðamálum og
bregðast við þeirri endurskoðun sem er að
verða á skilgreiningu fullveldishugtaksins í
þeim löndum sem standa okkur næst. Okkur
er þetta nauðsynlegt vegna þess að í raun eru
Ísland og útlönd ekki andstæður – ekki einu
sinni tvær hliðar á sama peningi. Í augum út-
lendinga er Ísland útlönd, óaðskiljanlegur
hluti heimsins, en ekki einangrað eyland sem
fer sínar eigin leiðir.
Þessi grein er byggð á bók minni Íslenska
þjóðríkið – uppruni og endimörk sem kom út
hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi og Reykja-
víkurAkademíunni fyrr á árinu.
Heimildir:
1) Greinin birtist í Independent 22. nóvember 2001 og
hægt er að nálgast hana á vefsetri blaðsins, www.-
independent.co.uk
2) Z. Bauman, Globalization. The Human Consequences
(New York, 1998), bls. 68.
Höfundur er prófessor í sagnfræði við
Háskóla Íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. DESEMBER 2001 17
Hver er saga jólagrautsins?
SVAR:
Orðið jólagrautur þýðir í munni Íslendinga
á 20. öld þykkur hrísgrjónamjólkurgrautur
með rúsínum. Grautur af því tagi verður
reyndar ekki algengur hér fyrr en upp úr
aldamótum 1900 en áður hafði jólagrauturinn
oftast verið úr bygggrjónum, mjólk og rús-
ínum. Hrísgrjónagrauturinn er borinn fram
með kanelsykri og rjóma eða mjólk, stundum
saft eða saftsósu og víða er grautur af þessu
tagi kallaður jólagrautur hvort sem hann er á
borðum á jólum eða aðra daga.
Sums staðar á Íslandi var jólagrauturinn
hafður fyrir matinn á aðfangadagskvöld þegar
líða tók á 20. öld en slíkt mun hafa verið al-
gengast í Danmörku. Í Skandinavíu þar sem
jólagrautur af þessu tagi er hefðbundinn rétt-
ur á jólum er grauturinn venjulega eftirréttur
á aðfangadagskvöld.
Í skýrslu Þórarins Liljendal um íslenskt
mataræði frá því 1783 kemur fram að á jóla-
dag ásamt nokkrum öðrum hátíðisdögum
reyni Íslendingar að hafa mjólkurgraut
kvölds og morgna til hátíðabrigða. Þessum
graut bregður oft fyrir í heimildum á 19. öld;
nefndur er bygggrjónagrautur með sméri út
á, sírópi eða sírópsmjólk. Misjafnt hefur verið
hvort jólagrauturinn var framreiddur á jóla-
dag eða aðfangadagskvöld. Í sveitarlýsingu úr
Breiðdal í Suður-Múlasýslu frá miðri 19. öld
segir:
Á jólanóttina var nærri alls staðar mat-
reiddur (bygg)grjónagrautur úr mjólk og rús-
ínum út í og skammtaður fólkinu ...
Sumir tengdu jólasveininn Pottasleiki sér-
staklega við jólagrautinn; hann færi til fjalla
strax þegar hann væri búinn að sleikja jóla-
grautarpottinn og kæmi því fyrstur jólasvein-
anna.
Í byrjun tuttugustu aldar varð vanalegt að
jólagrauturinn væri hafður úr hrísgrjónum
sem þá voru orðin aðgengileg fyrir alþýðu-
fólk, en höfðu áður verið fæða höfðingja. Í
heimildum á þjóðháttadeild Þjóðminjasafns
Íslands, sem eiga við fyrstu áratugi 20 aldar,
kemur fram að víðast hvar var grauturinn á
borðum á jólum en mismunandi hvort hann
var etinn á aðfangadagskvöld eða jóladag.
Á vestanverðu landinu var algengara að
hann væri hafður á jóladag, ýmist í morg-
unmat eða sem eftirréttur á eftir miðdeg-
ismat. Á austanverðu landinu, einkum að
norðanverðu, var algengara að bera hann
fram á aðfangadagskvöld og sá háttur vann á
eftir því sem leið á 20. öldina. Jafnframt komu
til sögunnar möndlugjafir í tengslum við jóla-
grautinn en hvort tveggja kemur til okkar frá
Danmörku. Mandla var sett í jólagrautinn og
sá sem hana fann hlaut verðlaun eða gjöf að
launum, venjulega sælgæti eða smáhlut.
Eftir að hrísgrjónagrauturinn varð á allra
færi varð ris ’a l’amande höfðingjaútgáfan af
jólagrautnum og tók jafnframt víða við sem
eftirréttur á aðfangadagskvöld á síðustu ára-
tugum 20. aldar. Ris ’a l’amande er nafn á
dönskum hrísgrjónabúðingi með möndlum
sem mun ekki tengjast Frakklandi að öðru
leyti en því að innihaldið er talið eiga uppruna
sinn í möndlugjöfinni.
Hún er aftur talin tengjast frönskum sið
sem þekktur er frá miðöldum og felst í því að í
samkvæmi daginn fyrir þrettánda borðuðu
menn köku sem í var falin baun. Sá sem hana
fann réð öllu í samkvæminu það sem eftir lifði
kvölds.
Hallgerður Gísladóttir þjóðháttafræðingur.
Hvað þýðir orðið halelúja?
SVAR:
Í Íslensku orðsifjabókinni kemur fram að
hal(l)elúja er hvorugkynsorð.
Halelúja er sagt vera upphrópun og fagn-
aðarsöngur eða fagnaðarákall í kirkjumáli.
Halelúja er tökuorð í íslensku sem er ættað úr
hebresku. Orðið þýðir lofaður sé Drottinn og
hebreski rithátturinn er hallelu Jah (Jah er
stytting fyrir Jahve).
Orðið halelúja kemur fyrir í nokkrum af
Davíðssálmum Gamla testamentisins, oft
bæði í byrjun og lok sálmanna. Í fornum gyð-
ingdómi tónaði kór levíta sennilega halelúja í
sálma eða víxlsöng við bænagjörð. Levítar
voru þeir Ísraelsmenn kallaðir sem voru af
ætt Leví og úr þeirra röðum voru valdir þjón-
ar presta. Halelúja kemur eingöngu fyrir fjór-
um sinnum í Nýja testamentinu og í öll skipt-
in í Opinberunarbókinni.
Halelúja stendur yfirleitt óþýtt í þýðingum
Bíblíunnar. Elst þeirra er gríska þýðingin á
Gamla testamentinu sem sagt er að hafi verið
unnin af 70 (eða 72) fræðimönnum á 72 dögum
að fyrirmælum gríska embættismannsins
Ptólemaíosar Fíladelfosar sem var uppi 285 til
246 fyrir Krist. Þýðingin sem heitir Sjötíu-
mannaþýðingin (á latínu Septuaginta sem
þýðir 70) var sennilega ætluð grískumælandi
gyðingum í Egyptalandi. Í latnesku bíblíuþýð-
ingunni sem heitir Vulgata og er frá því um
400 eftir Krist var orðið ritað alleluia. Vulgata
er bíblía rómversk-kaþólsku kirkjunnar.
Fagnaðarákallið halelúja var notað í frum-
kristni. Halelúja kemur nú einnig fyrir í helgi-
siðum, messum og sálmum allra kristinna
kirkjudeilda og er skemmst að minnast jóla-
sálmsins kunna Í Betlehem er barn oss fætt.
Einar Sigurbjörnsson, prófessor í guðfræði, og
Helga Sverrisdóttir.
Hvað hefur þyngsti ísbjörninn
verið þungur?
SVAR:
Ísbjörninn, Ursus maritimus er að jafnaði
stærri en náfrændi hans brúnbjörninn Ursus
arctos. Nokkrar deilitegundir brúnbjarna
geta þó orðið stærri og má þar helst nefna
þær sem lifa á Kamtsjatka-skaganum í Síb-
eríu og í Alaska.
Að jafnaði er fullorðinn ísbjörn um 400 kg
en til eru dæmi þar sem ísbirnir geta orðið um
900 kg. Þetta eru yfirleitt karldýr sem hafa
fitað sig verulega að haustlagi fyrir komandi
vetur. Eitt tilvik sker sig þó úr. Árið 1960
skaut bandarískur veiðimaður, Arthur Dubs
að nafni, risavaxinn hvítabjörn við innsigl-
inguna í Kotzebue-sund í norðvesturhluta
Alaska.
Skepnan vó 1002 kg. Dýrið var stoppað upp
og mældist það 338 cm á hæð. Það var meðal
annars til sýnis á heimssýningunni í Seattle í
Bandaríkjunum.
Lesefni: Páll Hersteinsson, „Spendýr á norðurslóðum“,
í Undur veraldar, Þorsteinn Vilhjálmsson ritstj., Mál og
menning 1998.
Jón Már Halldórsson.
HVER ER SAGA
JÓLAGRAUTSINS?
Í vikunni sem er að líða bar að venju margt á
góma á Vísindavefnum. Meðal þeirra spurninga
sem var svarað eru „Hvað er ensím?“ „Hvað hleypur strúturinn hratt?“
„Hvað voru Ný félagsrit?“ og „Hvað þýðir orðið amen?“ Nú eru svör á
Vísindavefnum orðin rúmlega 1.900 svo það er af nógu að taka fyrir þá
sem vilja forvitnast um hvers kyns fræði og vísindi.
VÍSINDI
Hylur fjöll og hylur dali
hvítur snjór, sem augun lokkar,
eins og Drottinn til vor tali
um tign og fegurð jarðar okkar.
Úti er snjór og ís um lendur.
Enn er jólafasta liðin.
Drottinn gef oss hjálparhendur,
hugarró og sálarfriðinn.
Lítið barn ég lít á jólum,
ljóssins barn í myrkur-ögun,
færir öllum byggðum bólum
blessun Guðs og viss’um dögun.
Ljós þess bjart á lífs vors arni
leiðir ríkan mann og snauðan.
Ljósið Guðs í litlu barni:
Lífið hefur sigrað dauðann!
STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Höfundur er fyrrverandi blaðamaður.
AÐFANGADAGSKVÖLD
Tökum henni opnum huga
opnum örmum
þegar hún birtist
Hún flytur boðskap
birtu – kærleiks – friðar
Jólastjarnan
Í hrakviðrum daganna
hún er þarna enn
innst í sálarkimanum
Hún leiðir og lýsir
langþreyttum – fótsárum
Friðarstjarnan
Leið liggur um skóginn
á bökkum Fljótsins síkvika
Vandrötuð – villugjörn
með sólnærðum lundum og
myrkviði
Hún er hér innra
Ástarstjarnan.
GUÐRÚN
GUNNARSDÓTTIR
Höfundur er starfsmaður hjá
Landbúnaðarháskólanum á Hvanneyri.
STJARNAN