Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. DESEMBER 2001
Á
LFRÚN Gunnlaugsdóttir
rithöfundur hélt til náms á
Spáni þegar einræðisherr-
ann Franco var enn við
völd. Á þeim árum sem
hún dvaldi þar við nám
kynntist hún vel þeim
veruleika sem fólk í ein-
ræðisríkjum þarf að búa við. Veruleika þar
sem bannað er að ræða og rannsaka ákveðna
hluti á yfirborði samfélagsmyndarinnar, en
undir þessu sama yfirborði neytir fólk samt
allra bragða til að afla sér upplýsinga um um-
heiminn og gera sínum eigin heimi viðunandi
skil.
Í nýútkominni bók sinni Yfir Ebrofljótið,
segir Álfrún sögu þeirra miklu átaka sem voru
undanfari þess að fasismi náði yfirhöndinni á
Spáni. Saga hennar rekur einnig að nokkru
leyti þau hugmyndafræðilegu átök sem voru
undanfari heimsstyrjaldarinnar síðari og
kalda stríðsins sem kom í kjölfarið. Sjón-
arhorninu er þó fyrst og fremst beint að því
sem snýr að einstaklingnum í slíkum hild-
arleik og öðrum þræði er verk Álfrúnar saga
þeirra sem oft verða útundan á spjöldum
mannkynssögunnar. Hún segir af örlögum
þeirra sem voru tilbúnir til að láta líf sitt fyrir
hugsjón sem þeir töldu skipta sköpum í heim-
inum, en urðu að lokum einungis leiksoppar
ytri afla sem þeir höfðu enga yfirsýn yfir.
Afstæði stríðsins og afleiðinga þess er að-
alsöguhetjunni, hugsjónamanninum Haraldi,
umhugsunarefni og að nokkru leyti tilefni til
að rifja upp minningar sínar. „Furðulegt ann-
ars, hvað styrjaldir gleymast fljótt, fólk hugs-
ar um það eitt að byggja upp og má út menjar
og að endingu er líkt og ekkert hafi gerst.
Ógnum í mesta lagi snúið upp í tyllidaga með
ræðuhöldum, lúðrablæstri og blómakrönsum.
Þeir liggja víða grafnir piltarnir úr lýðveld-
ishernum spænska og ekki alltaf í kirkjureit.
En lítil hætta er á að menn rambi þar um með
blómvendi,“ segir hann í upphafi bókarinnar
(bls. 35).
Ef menn gleyma fortíðinni
deyr eitthvað með manni
„Þegar ég fór fyrst til útlanda, um ellefu ár-
um eftir lok seinni heimsstyrjaldarinnar, tók
ég eftir því að enn stóðu uppi rústir. Mér
fannst merkilegt að sjá þessi ummerki um
stríðið og finna að enginn hafði áhuga á að
opna munninn um þennan tíma. Ég held það
hafi átt við um flestalla þá, nema kannski
unga Þjóðverja sem voru börn í stríðinu og
fannst vegið að sér af fólki sem talaði af fyr-
irlitningu til þeirra fyrir það eitt að vera Þjóð-
verjar. Þetta voru erfiðir tímar fyrir flesta og
það eitt að hafa deilt erfiðleikunum með öðr-
um var kannski nóg til að fólki fannst ekki
nauðsynlegt að ræða þá meir,“ segir Álfrún
þegar hún er spurð hvaða ástæður hún telji
liggja að baki því hve mikill áhugi er á að
skrifa skáldverk um stríðið um þessar mundir,
ekki síst erlendis.
„Öðru máli gegnir svo um unga fólkið sem
kom á eftir, svo ætli það sé ekki viss kynslóð
fólks sem var börn í heimsstyrjöldinni, sem
hefur þessa þörf til þess að halda hugmyndum
til haga sem nú eru í þann veginn að hverfa.
Eða minna á þennan tíma sem upplifun, frek-
ar en sagnfræði.
Stríðið mótaði fólk meira en mann grunar.
Menn tala svolítið létt um stríðsárin hérna,
óþarflega létt finnst mér að sumu leyti, því
fólk var hrætt. Hræðslan situr eftir hjá börn-
um og gæti hafa haft sín áhrif á höfunda sem
langar til að gera þetta tímabil upp, jafnvel
fyrir sjálfa sig. Oft er fólk að skrifa sig burtu
frá vissum hlutum, eins og sagt er í „ódýrri
sálarfræði“,“ segir Álfrún og hlær.
„En mín skoðun er sú að ef menn gleyma
fortíðinni þá fari eitthvað að deyja með manni.
Það eru til hlutir sem má ekki gleyma, vegna
þess að það væri þá tákn um vissan dauða.
Sumir hlutir gleymast að sjálfsögðu af sjálfu
sér, en að reyna að gleyma einhverju vísvit-
andi af því það er óþægilegt, það er allt annað
mál. Það er hættulegt að lifa í heimi goðsagna,
eins og við höfum tilhneigingu til að gera.“
„Það mátti ekki tala um borgarastyrjöldina
spænsku á Spáni,“ heldur hún áfram. „Samt
sem áður lifði fólk við aðstæður sem leiddu af
stríðinu, þ.e.a.s. það bjó við einræði og það
skapar auðvitað sérkennilegt andrúmsloft og
aðstæður. Síðan kom upp kynslóð ungs fólks
sem hafði ekki þekkt borgarastríðið og vildi fá
að vita um það. En það gat ekki leitað sér upp-
lýsinga, nema ef til vill innan fjögurra veggja
heimilisins – stríðið var ekki rætt opinberlega
né heldur í sagnfræði. Jafnvel stríð frá öðrum
tímabilum, eða borgarastríð á Spáni á
nítjándu öld kveiktu óþægileg hugrenn-
ingatengsl svo reynt var að sigla svona
framhjá þeim á þeim árum sem ég var þar í
námi.
Ég smitaðist auðvitað af áhuga unga fólks-
ins á því að grafa upp fortíðina og það var
hvergi hægt að gera það nema með því að fá
bækur erlendis frá og horfa á myndir erlend-
is. Rannsóknin gat ekki átt sér stað innan frá
svo þetta stríð hvíldi dálítið á fólki. Það var
eins og það hefði aldrei átt sér stað neitt upp-
gjör. Þess vegna var ég svolítið uggandi þegar
Franco dó, um að fólk myndi efna til uppgjörs,
en sem betur fór var það ekki – kannski mat
ég ekki stöðuna rétt.
Eftir lát hans ruku menn þó upp til handa
og fóta við rannsóknir. En jafnvel þó afleið-
ingar stríðsins séu að mestu leyti horfnar nú
þá er hugmyndafræðin sem var á bak við
þetta stríð ekki alveg dauð. Vinstri öflin hafa
ef til vill látið undan, en hægri öflin, eða fas-
isminn, er enn aðeins til staðar. Nýverið
álpaðist ég t.d. einu sinni inn í götu í borg á
Spáni þar sem bláskyrtur voru að halda fund.
Þetta var ungt fólk í skyrtum falangista og
þótt það hafi ekki verið margir að hlusta þá
segir atvikið samt sína sögu. Það sama á við
um ný-nasisma í heiminum í dag.“
Fólk getur ekki verið vitrara
en tímabilið sem það lifir á
– Nú upplifðu mjög fáir Íslendingar upp-
gjör sinna hugsjóna á sama máta og Haraldur
í Yfir Ebrofljótið, þeir urðu í það minnsta ekki
vitni að hinum blóðuga hildarleik. Hvernig
sérðu okkar þátttöku í þessum hugmynda-
fræðilegu straumum?
„Þeir settu líka mark sitt á okkur sem þjóð
því hér ríkti kaldastríðsmórall, eins og sagt
er. Menn tókust á innan þessara flokka. Nú er
ekki talað um þá sem hölluðu sér að komm-
únistaflokknum gamla eða sósíalistaflokknum,
það er raunverulega litið svo á að þeir þurfi
allt að því að iðrast. Ég skil það nú ekki alveg,
því sjálfri finnst mér enginn þurfa að iðrast
eins eða neins. Fólk lifir ákveðin tímabil og
það getur hvorki verið vitrara eða heimskara
en tímabilið sem það lifir á,“ svarar Álfrún
hreinskilnislega. „Þess vegna skil ég ekki
þessa kröfu. Hins vegar þurftu sjálfsagt
margir að skoða hug sinn oftar en einu sinni,
svo sem ’56 í Ungverjalandi og ’67 í Tékkó-
slóvakíu, ef við miðum við síðari tíma.
Sjálf hef ég þó aldrei verið í neinum flokki.
Við lifum öll við vissar aðstæður og sem rit-
höfundur reynir maður að setja sig í spor
fólks, burtséð frá pólitískum litum. Það er allt-
af dálítið hættulegt að vera boðberi „sannleik-
ans“, sérstaklega eftir á. Menn geta ekki
ímyndað sér að hugmyndir þeirra hér og nú
haldi gildi um aldir alda.“
– Þessi sögurýni sem á sér stað núna í
skáldskapnum tengist ef til vill hugmyndum
síðustu ára, bæði í sagnfræði og bókmenntum,
um að það sé ekki til neinn algildur sann-
leikur. Fortíðin er gerð upp útfrá þeim hug-
myndum á nýjan leik.
„Já,“ segir Álfrún, „í reynd eru menn ef til
vill að gera upp kaldastríðshugmyndirnar.
Ekki má heldur gleyma að í seinni heimsstyrj-
öldinni urðu óbreyttir borgarar svo mikið fyr-
ir barðinu á stríðinu. Meira en áður þekktist,
skilst manni, og það sama er að gerast núna.
Það eru fyrst og fremst óbreyttir borgarar
sem þjást og falla í stríði. Þetta er svo óhugn-
anlegt, því í þessum stríðsrekstri öllum hirða
menn ekki um börn og þá sem eru sjúkir, né
um sjúkdómana sem fylgja því að vera á flótta
af því líkaminn er svo illa varinn. Það eitt sem
skiptir máli eru skotmörk, eins og kannski í
fréttaflutningi fyrri tíma. Mér finnst þetta
lýsa skeytingarleysi sem nálgast það að vera
grimmd í hugsunarhætti okkar hérna vestan
megin. Það er enginn sem fylgir þessu fólki og
segir sögu þess.“
Sagnfræðin segir söguna utan frá,
skáldskapurinn innan frá
– Áttu þá við að með þessari „endurritun“
sé verið að segja þá sögu sem aldrei var sögð?
„Já, og sömuleiðis það að í sagnfræðinni
segja menn söguna meira utan frá, en í skáld-
skapnum segja menn hlutina innan frá. Það er
að sjálfsögðu allt önnur upplifun, en hvort
tveggja þarf að vera fyrir hendi.“
– Þú tileinkar Yfir Ebrofljótið þeim þremur
Íslendingum sem tóku þátt í spænsku borg-
arastyrjöldinni og orrustunni við Ebro og seg-
ir í eftirmála að bók eins þeirra, Hallgríms
Hallgrímssonar, Undir fána lýðveldisins. End-
urminningar frá Spánarstyrjöldinni sé ein af
undirstöðum bókar þinnar. Að hvaða leyti nýt-
ir þú þér verk hans?
„Maður verður að hafa einhverja viðmiðun
og ég nota hana til þess að sýna hvar skáld-
sagnapersóna mín er stödd og hvert hún fer í
bókinni. Bók Hallgríms er mjög nákvæm og
trúverðug þegar hún er borin saman við sögu-
legar heimildir. Hann hefur sjálfsagt haldið
nákvæma dagbók eða skrifað hjá sér stað-
arnöfn og fleira. Ég gat því notað frásögn
hans sem grunn til að byggja á og bera saman
við aðrar heimildir.“
Aðspurð segist Álfrun ekki muna hvenær
hún hóf að vinna verkið. „Maður fer fyrst að
velta fyrir sér efninu og svo fer maður að lesa.
Ég man þó að ég fór á Ebrostöðvarnar til að
litast um 1996. Það var alveg nauðsynlegt, það
væri ekki hægt að segja frá þessum atburðum
nema hafa séð landslagið, litina og gróð-
urfarið.“
– Það vekur athygli hversu mikil óreiða rík-
ir í þeim stríðsrekstri sem þú lýsir í bókinni.
Örvinglan einstaklingsins er áberandi þar
sem söguhetjurnar gera sér smátt og smátt
grein fyrir óútreiknanlegum þáttum hild-
arleiksins.
„Það á auðvitað við um mannlegt atferli,
ekki einungis í stríði, heldur bara yfirleitt. Við
gerum áætlanir fyrirfram, en mannlegur
veruleiki er samt þannig að það er ekki hægt
að skipuleggja langt fram í tímann. Í stríði
kemur svo margt óvænt upp á að ekki er hægt
að stýra framgangi þess. Hið mannlega eðli er
yfirleitt ekki tekið með í reikninginn þegar
verið er að áætla, okkur hættir til að gleyma,
horfa framhjá því hvort einstaklingar bregð-
ist, standist álagið eða boðskipti virki. Og það
gildir um mannlegan veruleika yfirhöfuð.“
Betra að vera búinn
undir það óvænta
– Það er einmitt áberandi í fyrri verkum
þínum að þar ríkir ákveðin ringulreið – eða
„hringsól“ svo vísað sé til titils eins verksins –
þrátt fyrir að þau feli einnig í sér sterkar and-
stæður ólíkra heima; svo sem hér heima og er-
lendis, fátækra og ríkra, o.s.frv.
„Já, því í rauninni væri skelfilegt ef við gæt-
um skipulagt alla hluti í raun og veru. Nútím-
inn gerir kröfu til þess að allir taki ákvörðun
um framtíð sína og fylgi þeim markmiðum síð-
an markvisst eftir. Það hljóta að vera mikil
vonbrigði þegar það gengur svo ekki eftir.
Menn hljóta að gleyma svolítið að lifa lífinu ef
þeir fylgja svona hugsunarhætti. Ég veit í
rauninni ekki hversu alvarlega má taka svona
þróun en tilhneigingin er til staðar og ef henni
er fylgt verður til staðlað líf, sem aðrir menn
skipuleggja í rauninni fyrir mann. Þá held ég
að það sé betra að vera búinn undir það
óvænta,“ segir Álfrún brosandi.
– Nú má kannski segja að þær kven-
persónur sem þú skrifar um í Þeli og Hring-
sóli lifi ekki þessu hefðbundna skipulagða lífs-
mynstri heldur þurfi að fylgja ytri aðstæðum í
lífi sínu. Það er athyglisvert að sjá samsvörun
á milli þeirra og aðasöguhetjunnar í stríðinu
sem þú lýsir í Yfir Ebrofljótið...
„...þar sem menn verða ef til vill að lúta boð-
um annarra, af því þeir hafa einu sinni gengið
þeim á hönd“, skýtur Álfrún inn í.
– En þessar konur voru kannski að eiga við
önnur öfl, eða hvað?
„Já. Staða kvenna hefur sem betur fer
breyst þó nokkuð, en konur af kynslóð sem
voru eldri en ég höfðu kannski ekki mikið að
segja um hlutskipti sitt. Þeirra braut var
vörðuð fyrirfram. Karlar höfðu meiri mögu-
leika og svigrúm í sínu lífi, t.d. varðandi ferða-
frelsi. Nú til dags finnst okkur ótrúlegt að
konur af þessari kynslóð hafi t.d. átt erfitt
með að fara eitthvað einar, en þannig var það.
Þó hefur auðvitað alltaf verið til ein og ein
kona sem fór eigin leiðir, en þær voru und-
antekning, flestar venjulegar konur þurftu að
takast á við sinn smærri heim.“
– Fyrstu verkin þín vöktu athygli hér á
landi meðal annars vegna þess hvernig þú
notar formið, þú leyfir þér að ferðast mjög
frjálslega úr einum heimi í annan. Þetta ger-
irðu einnig í síðari tveimur verkum þínum en
á þeim tíma er lesandinn orðinn mun kunn-
ugri þessu stílbragði.
„Allur skáldskapur byggist á formi, ekki
satt,“ segir Álfrún og brosir. „En þetta
ákveðna form býður upp á möguleika sem
Álfrún Gunnlaugsdóttir segir að það sé hættulegt
að lifa í heimi goðsagna eins og við höfum
tilhneigingu til að gera. Í nýrri skáldsögu sinni,
Yfir Ebrofljótið, fjallar hún um reynslu ungs manns
í hildarleik borgarastyrjaldarinnar á Spáni og
afhjúpar þau ógnvekjandi öfl sem að baki hugsjónum
búa þegar tekist er á um völd. Í samtali við
FRÍÐU BJÖRK INGVARSDÓTTUR ræðir hún meðal
annars um hlutverk fortíðarinnar og sköpunarferlið.
ÞAÐ VEITIR MÉR ME
AÐ LEGGJA ÚT Í