Tíminn - 07.02.1987, Blaðsíða 10

10 Tíminn
ARNAÐ HEILLA
Laugardagur 7. febrúar 1987
sjötugur
Kynni mín af Gylfa Þ. Gíslasyni,
jafnaðarmanninum og rithöfundin-
um, tókust löngu áður en ég kynntist
manninum sjálfum og lærði að meta
hann að verðleikum. Snemma á
unglingsárunum barst mér í hendur
lítið kver eftir Gylfa: Jafnaðarstefn-
an, trúi ég það heiti. Ef mig ekki
misminnir voru þeir fóstbræður
Mars og Engels utan á kápunni í
félagi við minni spámenn norðurevr-
ópskra krataforingja eins og Staun-
ing, hinn danska síðskegg og Gle-
ment Atlee nauðrakaðan (sem stór-
bokkinn Churchill sagði ákaflega
lítillátan - og ekki að ástæðulausu).
Ég man ekki betur en ég hafi haft
þetta kver í farangrinum í sveitina
sumarið 1950. Þegar illa viðraði til
útiverka gafst næði til að brjóta
heilann um fræði Gylfa. Af lestri
þessa kvers rann upp fyrir mér
hvílíkur reginmunur væri á mann-
skilningi jafnaðarmanna og komm-
únista - og er þó einlægt verið að
kenna báða við sama ismann. Gylfi
boðaði ekki Paradís á jörðu sam-
kvæmt formúlu sjálfskipaðrar úr-
valssveitar, þeirra sem allt þykjast
vita og skilja öðrum betur. Gylfi
boðaði trú á manninn, dómgreind
hans og siðgæðisvitund. Samkvæmt
hans ritúali er jafnaðarstefnan
spurning um siðferðislegt gildismat;
hún er húmanismi + mannréttinda-
barátta.
Gylfi útskýrði orsakasamhengi
efnahagsskipulags og lýðræðis.
Hann sýndi fram á, að lýðræði fengi
ekki staðist, nema þar sem hið
efnahagslega ákvörðunarvald
dreifðist á marga aðila, sem eru
óháðir valdhöfum. Sú röksemda-
færsla leiðir til niðurstöðu, sem við
köllum blandað hagkerfi, þar sem
eignarréttarform eru margvísleg og
efnahagslegt vald er dreift. Þarna
var opnaður gluggi til nýrra átta.
Þarna heyrði ég í fyrsta sinn sagt frá
því, um hvað nútímaleg jafnaðar-
stefna snýst.
Þetta var ekki hörð kenning í
samanburði við þann rétttrúnað
rannsóknarréttarins, sem lesa mátti
af guðspjöllum Einars og Brynjólfs.
Og vakti til umhugsunar, sem hefur
reynst lífsseig. Gylfi sýndi fram á
það með fræðilegum rökum og vísan
til sögulegrar reynslu, að hinn kost-
urinn er sá, að valdhafarnir (Ríkið)
fari einir með þetta gífurlega vald.
Það endar ævinlega í valdbeitingu -
lögregluríki. Gildir þá einu, hvort
böðulshöndin er brún eða rauð -
eins og Tómas kvað.
Sú kom tíð á pólitísku gelgjuskeiði,
að mér þóttu fræði Gylfa helst til þurr
og hversdagsleg - varla nógu spenn-
andi fyrir tíðarandann. Um skeið
varð ég innlyksa í völundarhúsi hinn-
ar hátimbruðu hugmyndafræði Marx
gamla og epígóna hans. Þaðan rataði
ég út aftur síðla á menntaskólaárum
undir leiðsögn Djilasar og Cros-
lands hins enska. Sá var reyndar
húmanískur hagfræðingur og list-
unnandi, sem minnti um margt á
hinn þýskskólaða Gylfa.
Ég rifja upp þessi bernskukynni aff
leiðbeinanda og læriföður á 70 ára
afmæli hans, vegna þess að hún
staðfestir, að Gylfi Þ. Gíslason hefur
verið óvenjulegur stjórnmálamaður.
Þeir stjórnmálamenn íslenskir, sem
með ritverkum sínum hafa náð því
að sá frjókornum nýrra hugmynda í
huga unglinga á mótunarskeiði, cru
ekki margir. Þeir sem hafa afvega-
leitt ungar sálir í pólitískri hjátrú og
hindurvitnum, eru helst til margir.
Andlegur heiðarleiki, yfirburða-
þekking, rökrétt hugsun, skýr fram-
setning og látlaus stíll - þetta eru
kostir, sem prýða hvern mann. Gylfi
Þ. Gíslason hefur sýnt það í lífsstarfi
sínu, að hann er þessum kostum
búinn umfram flesta menn.
Hann var á sínum tíma mjög
umdeildur stjórnmálamaður. Hann
fór ekki varhluta af sleggjudómum
og illmælgi miður góðgjarnra sam-
tíðarmanna. En verkin blífa. Þess
vegna er það, að vegur Gylfa og
virðing með þjóðinni fer vaxandi.
Hann er metinn að verðleikum af
verkum sínum. Um það blandast
engum hugur lengur að hann skipar
varanlegan sess í fremstu röð stjórn-
málaleiðtoga okkar tslendinga á
lýðveldistímanum.
Við sem nú erum á miðjum aldri
eða rúmlega það eigum margar
minningar um framgöngu Gylfa í
íslensku þjóðlífi. Ég minnist hans
frá fjölsóttum kappræðufundum á
vegum Stúdentafélags Reykjavíkur,
þar sem hann sótti og varði málstað
jafnaðarmanna af þekkingu, leikni
og reisn. Framganga hans í útvarps-
umræðum frá Alþingi kom oft á
óvart; hann tók viðfangsefnin einatt
öðrum tökum en aðrir ræðumenn og
nálgaðist þau af meiri yfirsýn en títt
er um menn, sem eru niðursokknir í
dægurmálaþras.
Það er flestra manna mál, þeirra
sem ég þekki úr röðum skóla- og
listamanna, að menntamálaráðherr-
ann Gylfi Þ. Gíslason, hafi borið af
öðrum, sem því virðulega embætti
hafa gegnt, að þeim ólöstuðum.
Tækifæris- og samkvæmisræður
Gylfa frá þessum tíma urðu oft
fleygar. Gylfi á til skálda að telja,
enda vafðist ekki fyrir honum að
ávarpa þingveislur í léttu og leikandi
bundnu máli. Tónskáldinu Gylfa
hafa menn kynnst af rómantískum
lögum hans við öndvegisljóð Tóm-
asar Guðmundssonar, Jóns Helga-
sonar og annarra þjóðskálda.
Oft eru það öríög manna, sem
þegið hafa í vöggugjöf jafn marg-
brotið gáfnafar og hér er lýst, að þeir
verða verksmáir, vegna skorts á
einbeitingu. Það er hins vegar til
marks um skapfestu og viljastyrk
Gylfa, að þessir margbrotnu hæfi-
leikar voru agaðir til skapandi verka.
Afmælisritið, Hagsæld, tími og
hamingja, sem vinir Gylfa standa
að, í tilefni 70 ára afmælisins, endur-
speglar vel fjölbreytni viðfangsefna
og ótrúleg vinnuafköst höfundar.
Ungur gerðist Gylfi háskólakennari
að starfi og hugsjón. Jafnframt var
hann brautryðjandi í hagfræði-
kennslu og íslenskun þeirrar fræði-
greinar. Það er aðalsmerki Gylfa
sem kennara, að hann hefur búið í
hendur nemendum sínum fjölda rita
um hagfræðileg efni. Öllu þessu
kom hann í verk samhliða erilsömu
og lýjandi starfi stjórnmálamanns-
ins. Þannig gerir hann skömm til
mörgum háskólakennaranum, sem
hélt sig þó við leistann sinn og lét sér
nægja að ástunda fræðin ein.
Þegar Gylfi var horfinn á braut úr
eldlínu stjórnmálanna tók hann aft-
ur til við háskólakennsluna af sömu
elju og áhuga og fyrr. Þannig hefur
hann seinni árin gerst brautryðjandi
í kennslu fiskihagfræði innan Við-
skiptadeildar og dregið þar saman
föng í hendur nemendum á móður-
málinu. Þetta sýnir m.a. hversu heill
hann kom út úr róstum stjórnmála-
baráttunnar með óskert starfsþrek
og í fullu fjöri.
Af stjórnmálaferli Gylfa gnæfir
sennilega hæst framlag viðskiptaráð-
herra Viðreisnar til þeirra löngu
tímabæru og róttæku umbóta á
hagstjórn, sem hrundið var í fram-
kvæmd á fyrra skeiði þeirrar farsælu
ríkisstjórnar.
Síðan hefur íslenskum stjórn-
málaforingjum nijög fatast stjórn
efnahagsmála eins og lesa má af
línuritum um óðaverðbólgu og
skuldasöfnun seinni ára. Þar þarf
aftur að taka til hendinni og koma
fram róttækum umbótum á stjórn-
arfari og stjórnsýslu, í framhaldi af
umbótastarfi viðreisnarmanna.
Heimt handritanna úr höndum
Dana hefur áreiðanlega verið stór
stund á ferli hins hámenntaða og
listunnandi menntamálaráðherra.
Sem dæmi um framsýni Gylfa og
raunsætt mat á stöðu mála má nefna,
að gáfaðir menn í bændastétt harma
það nú alla daga að viðvörunarorð-
um Gylfa um fyrirsjáanlegar ógöng-
ur bænda undir jarðarmeni mis-
ráðinnar ríkisforsjár og einokunar-
kerfis, var ekki sinnt í tæka tíð. Nú
vildu margir þá Lilju kveðið hafa.
Á sl. ári hélt Alþýðuflokkurinn
hátíðlegt 70 ára afmæli sitt. Þar kom
fyrrverandi formaður Alþýðuflokks-
ins og jafnaldri, Gylfi Þ. Gíslason
eftirminnilega við sögu. 1 ræðu sinni
við setningarathöfn flokksþingsins
miðlaði lífsreyndur stjórnmálaleið-
togi okkur hinum af reynslu sinni.
Þar kvað við tón umburðarlyndis og
velvildar í garð allra manna, það er
hinn hreini tónn, sem mætti að ósekju
gæta meir í samskiptum einstaklinga
og hópa, í okkar fámenna þjóðfé-
lagi.
Alþýðuflokkurinn og Gylfi eru
ekki einasta jafnaldrar. Þeir hafa átt
samleið í bráðum hálfa öld. Af þeim
70 árum, sem Alþýðuflokkurinn hef-
ur starfað, hefur Gylfi Þ. Gíslason
átt sæti í miðstjórn fíokksins í 46 ár.
Hann var ritari flokksins í 20 ár,
varaformaður í 2 ár og formaður í 6
ár (1968-74). Formaður þingflokks
var hann í 10 ár, eða þar til hann vék
af þingi árið 1978.
Alþýðuflokkurinn og Gylfi hafa
mátt þola saman súrt og sætt, vel-
gengni og mótlæti. Það verður að
segja reykvískum jafnaðarmönnum
til hróss, að þeir höfðu snemma vit
á að virkja hæfileika hins unga
gáfumanns í þágu flokks og þjóðar.
Alþýðuflokkurinn fól Gylfa mikinn
trúnað. Og Gylfi níddist í engu á
þeim trúnaði, sem honum var
sýndur. Fyrir hans tilverknað öðrum
fremur náði flokkurinn miklum ár-
angri í stjórnarstörfum. Enn í dag
erum við jafnaðarmenn stoltir af
þeim góðu verkum. En á seinni
hluta formannstímabils síns fékk
Gylfi einnig að kenna á því harða
lögmáli, að laun heimsins eru van-
þakklæti. Því tók hann með karl-
mennsku og æðruleysi, sem honum
er í blóð borið.
I Viðskipta- og hagfræðingatali er
þess getið, að hagfræðiprófessorinn
og stjórnmálamaðurinn Gylfi Þ.
Gíslason eigi sönglög á þremur
hljómplötum. Heitin eru táknræn:
Við sundin blá, Lestin brunar og Eg
leitaði blárra blóma. Heitin á
hljómplötunum, ljóða- og lagavalið,
staðfestir að þessi afkastamikli
stjórnmálamaður er í innsta sinni
óforbetranlegur rómantíker.
Um það luma ég á lítilli sögu, sem
lýsir fagurkeranum og listunnandanum
Gylfa Þ. Gíslasyni. Sú var tíð að
kona mín var fremst í flokki fagurra
ungmeyja, sem héldu uppi merki
íslenska dansflokksins. Éinhvern
tíma snemma á skólaárum hennar
færði dansflokkurinn upp nýjan
frumsaminn ballett, eftir danska
balletmeistarann Erik Bidsted. Ég
bið að heilsa, hét hann. Daginn eftir
var ballerínan stödd á myndlistar-
sýningu í gamla Listamannaskálan-
um. Þar steðjar að henni frakka-
klæddur valdsmaður, tekur ofan sinn
svarta hatt og hneigir sig djúpt fyrir
ballerínunni. Hann þakkaði af hrifn-
ingu fyrir ánægjulega kvöldstund og
hvatti hana eindregið til dáða í
þjónustu danslistarinnar, sem þá var
vissulega í bernsku hér á landi.
Þarna var þá kominn sjálfur mennta-
málaráðherrann, fagurkerinn og
listunnandinn í einni og sömu pers-
ónu. Margur valdsmaðurinn hefði
látið ógert að ávarpa svo virðulega
unga skólastúlku, sem var að stíga
fyrstu sporin á sviðinu. - Kannske
var það líka stjórnmálamaðurinn
sem kunni sig. Álla vega er þetta
litla atvik ekki gleymt, þótt meira en
30 ár séu liðin síðan.
í Biskupasögum segir frá því er
menn ræddu sín í milli um mannkosti
og ágæti Isleifs biskups. Þar var
nærstaddur fóstursonur hans, Jón
Hólabiskup Ögmundarson, og
komst svo að orði um fóstra sinn að
æ síðan hefur verið í minnum haft á
íslandi: „Hans skal ég ávallt geta er
ég heyri góðs manns getið.“
Þessi orð vil ég gera að mínum um
Gylfa Þ. Gíslason. Að svo mæltu
flyt ég honum hugheilar þakkir okk-
ar íslenskra jafnaðarmanna fyrir
giftudrjúgt starf og dygga þjónustu
við góðan málstað í bráðum hálfa
öld. Við árnum Gylfa, Guðrúnu
konu hans Vilmundardóttur, sonum
þeirra og fjölskyldu allri heilla á
afmælinu. Okkur hinum óska ég
þess til handa, að við megum enn um
langa framtíð njóta góðra verka
afmælisbarnsins, landi og lýð til
heilla.
Jón Baldvin Hannibalsson,
formaður Alþýðuflokksins.
Á sjötugsafmæli Gylfa Þ. Gísla-
sonar lít ég í huganum yfir glæsilegan
starfsferil hans. Gylfi hefur lengi
staðið í fylkingarbrjósti bæði í sinni
fræðigrein og á sviði stjórnmála. Að
loknu kandidatsprófi í hagfræði frá
háskólanum í Frankfurt am Main
árið 1939 hóf hann kennslustörf við
Viðskiptaháskóla íslands og hélt
þeim áfram í Háskóla fslands, þegar
kennsla í viðskiptafræði og hagfræði
fluttist þangað árið 1941. Hann var
skipaður dósent árið 1940 og
prófessor 1946. Doktorsprófi lauk
hann við sinn gamla háskóla í
Frankfurt árið 1954 og árið 1971 var
hann gerður heiðursdoktor við Há-
skóla Islands.
Gylfi hefur setið í miðstjórn Al-
þýðuflokksins í 46 ár og var formað-
ur hans í sex ár. Auk þess hefur hann
gegnt mörgum öðrum helstu trúnað-
arstörfum innan flokksins. Hann sat
á Alþingi sem þingmaður Reykvík-
inga í 32 ár, eða frá árinu 1946 til
1978. Hann var menntamálaráð-
herra árin 1956-1971, eða samfellt í
15 ár, og af þeim tíma var hann
einnig viðskiptaráðherra í meira en
12 ár. Jafnframt fór hann með sam-
skipti íslands við alþjóðastofnanir á
sviði efnahagsmála eins og Efna-
hags- og framfarastofnunina
(OECD áður OEEC), Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn og Alþjóðabank-
ann og viðskiptabandalögin í
Evrópu (Fríverslunarsamtökin,
EFTÁ, og Evrópubandalagið) allan
sinn langa ráðherraferil. Hann hefur
látið norrænt samstarf mjög til sín
taka og var árin 1971-1978 formaður
menningarmálanefndar Norður-
landaráðs og fjárlaganefndar
Norðurlandaráðs árin 1975-1978.
Hann er nú formaður Norræna fé-
lagsins á íslandi.
Ég hef hér stiklað á stóru í starfs-
ferli Gylfa, því nákvæm upptalning
á öllum þeim margháttuðu trúnaðar-
störfum, sem hann hefur gegnt,
sprengir af sér öll bönd. Auk
kennslu- og stjórnmálastarfa hefur
Gylfi verið mikilvirkur rithöfundur
og einn helsti brautryðjandi í kennslu
og rannsóknum á efnahagsmálum
hér á landi. Hann hefur skrifað
fjölda bóka og ritgerða í fræðigrein
sinni, en hefur auk þess látið sér fátt
óviðkomandi, sem varðar farsæld
fslendinga, afkomu þeirra og menn-
ingu. Honum er einstaklega vel
lagið að koma skoðunum sínum á
framfæri á ljósu máli. Fjölbreytnina
í störfum Gylfa og hugðarefnum má
glöggt sjá af úrvali úr ræðum hans og
ritgerðum, sem vinir hans og sam-
starfsmenn hafa gengist fyrir að
gefið er út í bókinni Hagsæld, tími
og hamingja í tilefni af sjötugsafmæl-
inu. Úrvalinu fylgir einnig ítarleg
skrá um rit hans. Gylfi leggur gjörva
hönd að ritsmíðum jafnt um reikn-
ingsskil fyrirtækja sem varðveislu
þjóðmenningar.
Það sætir furðu, hversu miklu
Gylfi hefur komið í verk um dagana.
Þó finnst mér enn merkilegra, að
hann er enn í dag jafnstarfsamur og
hann var á sínum yngri árum. Nú,
þegar hann stendur á sjötugu, er
hann afkastamikill að semja og gefa
út kennslubækur í þjóðhagfræði og
rekstrarhagfræði. Hann hefur frá
því hann hóf kennslu á ný árið 1972
lagt grundvöll að nýrri grein við
viðskiptadeild Háskóla íslands,
fiskihagfræði, og eins og fyrri daginn
ekki látið sér nægja að nota erlendar
kennslubækur heldur samið sérstakt
kennsluefni á íslensku, sniðið eftir
íslenskum aðstæðum. Kennslustarf
Gylfa er stórvirki, sem flestir mættu
vera fullsæmdir af einu, en hjá
honum er það aðeins einn þráður í
margþættum starfsferli. Gylfi Þ.
Gíslason sannar með lífi sínu og
starfi þá kenningu um örlæti andans,
sem Sigurður Nordal setti fram í
ritgerðinni „Samlagning" í tímaritinu
Vöku árið 1927:
Mörgum manni hættir við að spara
sjálfan sig og minnast hins alkunna
stærðfræðilögmáls: Það eyðist allt
sem af er tekið. En undir eins og
kemur yfir á landamærasvið efnis og