Morgunblaðið - 27.09.2007, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2007 29
eska rithöfunda-
nds við Upplýs-
nnahöfn og árið
Íslandi, í Noregi
ætti gegndi hann
ur“ eistnesku ut-
ó Arvo ekki slöku
Líklega er hann
ð fyrirlestur á ís-
1996 og allt til
ðlun. Hann þýddi
ningu á eist-
og færeyskra
cherfigs, og
s, Fosses, o.m.fl.
gaf á sínum tíma
m löndum. Árið
Alas sett saman nokkrar töfrandi smásögur um pípur sem
lýsa vel þeirri hárfínu kímni sem við pípureykingamenn
metum svo mikils í góðum félagsskap“. Og Erik Schnettler
i „Politiken“ segir m.a. „«Pibefinderen» er navnet på en
lille, charmerende bog, sat sammen af Arvo Alas, en herbo-
ende estisk journalist. Han har samlet en række hyggelige,
pudsige skrøner om piberygere og piberygning. Det er no-
get næsten H.C. Andersensk over den måde, Arvo Alas gi-
ver piberne stemme og sjæl på».
Það er bragð að því þegar Danir líkja erlendum rithöf-
undi við H.C. Andersen. En Arvo hafði þann hæfileika að
skynja sérgáfu hvers máls, kunni að njóta þeirra þjóð-
arrétta sem það hefur upp á að bjóða. Það var þessi hæfi-
leiki sem hélt lífi í íslenskum sálum í aldaraðir, en virðist nú
á undanhaldi, a.m.k. meðal þeirra sem líta einvörðungu á
tungumálið sem vélrænt samskiptatæki, þ.e. hjá þeim sem
eiga skilvirkni mauraþúfunnar að félagslegri fyrirmynd.
Síðustu 17 árin var Arvo sem sagt búsettur í Kaup-
mannahöfn ásamt seinni konu sinni Sentu og stjúpdótt-
urinni Láru. Senta stundar blaðamennsku og skrifar í
Hafnarblöð.
Það var mikið hnoss að geta notið gestrisni og glaðværra
funda á heimili þeirra hjóna.
Arvo á tvo syni af fyrra hjónabandi; heita þeir Ask og
Annar.
Ég votta öllum þeim sem nú eiga um sárt að binda eftir
mikinn missi samúð mína.
Arvo Alas verður jarðsettur í Tallinn fimmtudaginn 27.
september í kirkjugarðinum Metsa Kalmistu. Þar hvíla
margir helstu rithöfundar, listamenn og stjórnmálamenn
Eistlendinga, m.a. vinur hans og skáldbróðir Lennart
Meri, fyrsti forseti Eistlands eftir að landið hlaut sjálfstæði
að nýju. Það er augljóst að Eistlendingar kunna að meta
sinn merka son.
Ísland og íslensk menning standa í mikilli þakkarskuld
við Arvo Alas.
Ósló, 24.9. 2007.
Helgi Haraldsson.
1979 kom út Islandi novelli með smásögum 36 íslenskra
höfunda í þýðingu Arvos og Henriks Sepamaa. Svo komu
Grettis saga, Njála, Dauðamenn Njarðar P. Njarðvíks auk
ýmissa verka Jóns Helgasonar, Svövu Jakobsdóttur, Jóns
Óskars, Árna Ibsens, Guðmundar Steinssonar, Ólafs
Hauks Símonarsonar og Guðbergs Bergssonar. Fyrsta er-
lenda tungumálið sem „Átta raddir úr pípulögn“ Vésteins
Lúðvíkssonar voru þýddar á, var eistneska.
Arvo var hálfnaður með að þýða Íslandsklukkuna þegar
hann lést.
Auk þýðinga birti Arvo ýmsar fræðilegar ritgerðir, svo
sem „Meginþættir íslenskra nútímabókmennta“ (1984)
„Litast um á akri íslenskra bókmennta“ (1998) og „Norsk-
ar bókmenntir. Frá skáldræði (poetocracy) til póstmódern-
isma“ (1987).
En Arvo samdi einnig sitt af hverju frá eigin brjósti.
Í aðfaraorðum bókarinnar „Pibefinderen“ segir góð-
kunningi hans og fyrrverandi utanríkisráðherra Dana,
Uffe Ellemann-Jensen m.a. „Í þessari litlu bók hefur Arvo
Eftir Skapta Hallgrímsson
skapti@mbl.is
BIRGIR Guðmundsson, lektor við
félagsvísinda- og lagadeild Háskól-
ans á Akureyri, telur hættu á að
markaðsvæðing og arðsemiskrafa í
rekstri fjölmiðla geti haft slæmar af-
leiðingar. Hann segir m.a. að aðhald
og sparnaður á ritstjórnum komi
niður á gæðum efnis og að markaðs-
væðingin leggi ofuráherslu á sölu-
vænlegt efni – efni sem sé ekki endi-
lega mikilvægt fyrir almenning, og
það geti orðið til þess að upplýs-
ingakerfi lýðræðisins virki ekki.
Evrópusamtök blaðamanna halda
í byrjun næsta mánaðar sérstakan
baráttudag; fjölþjóðlegt átak til
varnar blaðamennsku, sem varð
Birgi tilefni til þess að ræða málið í
erindi sem hann flutti á Fé-
lagsvísindatorgi í Háskólanum á Ak-
ureyri í gær. Erindið kallaði Birgir
Þegar markaðsvæðing og arðsem-
iskrafa rífa hjartað úr blaðamennsk-
unni.
„Evrópusamtök blaðamanna vilja
reyna að sporna gegn því að mark-
aðsvæðing og arðsemiskrafa efna-
hagskerfis fjölmiðlaheimsins yf-
irkeyri kjarnann úr sígildri
blaðamennsku,“ sagði Birgir.
Minni gæði
Birgir sagði hættu á að smám sam-
an minnkuðu gæði blaðamennsku,
eða þau hefðu minnkað, og nefndi
ýmsar ástæður, t.d. pólitískan
þrýsting; ekki gamaldags þrýsting
stjórnmálaflokka, eins og hann orð-
aði það, heldur þrýsting frá stjórn-
völdum vegna hryðjuverka og ótta
af ýmsu tagi.
Hann sagði ennfremur, að...
 ... aðhald og sparnaður á rit-
stjórnum kæmi niður á afurðunum –
grynnra væri kafað en áður og mik-
ið notað af sama efninu.
 ... minna starfsöryggi og fleiri
lausráðningar minnkuðu gagnrýni
og vilja til að „rugga bátnum“ og
standa fast á grundvallaratriðum
blaðamennsku.
 ... markaðsvæðingin legði ofur-
áherslu á söluvænlegt efni – ekki
endilega mikilvægt efni.
Niðurstaðan gæti orðið sú, að
mati Birgis, að almenningur hætti
að trúa því að blaðamenn eða fjöl-
miðlar verðu almannahagsmuni, og
það skipti miklu máli. Hætti al-
menningur að geta treyst upplýs-
ingum í fjölmiðlum eða þá að upp-
lýsingarnar eru gagnslausar, þá
gerist tvennt:
„Upplýsingarýni almennings
verður erfiðari – allar upplýsingar
fá svipaðan stall,“ sagði hann og
nefndi t.d. að erfitt gæti verið fyrir
almennan lesanda í hita leiksins að
gera greinarmun á vel unninni
fréttaskýringu úr New York Times
eða skoðun einhvers Moggablogg-
ara úti í bæ sem segði skoðun sína á
sama máli.
Birgir vitnaði í gær í grein úr
Þjóðólfi frá 16. febrúar 1856. Hana
skrifar ritstjórinn, Jón Guðmunds-
son, fyrsti Íslendingurinn sem hafði
blaðamennsku að fullu starfi alla
starfsævina.
Birgir telur það sem Jón skrifaði
fyrir hálfri annarri öld enn eiga vel
við í dag: „Hann segir að blaða-
mennska segi frá því sem skipti máli
og fólk varðar um, þannig að fólk
geti tekið upplýstar ákvarðanir um
það sem á að gera í samfélaginu.
Lýðræðið gengur út á það að við –
lýðurinn – tökum á endanum
ákvörðun um það hvernig sam-
félagið á að vera. Ef við höfum eng-
ar upplýsingar um það hvernig sam-
félagið er getum við ekki tekið
upplýstar ákvarðanir. Upplýsingar
sem fjölmiðlar láta okkur í té eru því
grundvallaratriði fyrir lýðræðið.“
Almannaheill
Það skiptir gríðarlega miklu máli,
segir Birgir, að sérhagsmunir ráði
aldrei för; að „takturinn í hjartslætti
blaðamennskunnar“ sé aðalatriðið.
Almannaheill verði ætíð útgangs-
punkturinn; efnistökin ráðist af
þeim.
Birgir spurði: En hverjar eru
ógnir markaðsvæðingarinnar?
Hann sagði svörin geta verið marg-
vísleg en kaus að staldra við þrjú at-
riði sem áður voru nefnd.
 Aðhald og ráðdeild í rekstri er
góð og gild, „en þó er hætta á að
menn falli í ákveðnar gildrur,“ segir
Birgir, og sparnaður getur komið
niður á efninu. Grynnra er kafað og
„ódýrt efni hefur tilhneigingu til
þess að vera annars flokks. Færri
starfsmenn [en áður] hafa minni
möguleika á gagnrýnni nálgun og
þurfa að treysta því sem sjáanlegt
er á yfirborðinu; þurfa að trúa birt-
ingarmynd hlutanna, en við vitum
öll að hún er ekki endilega rétt.
Ekki er allt sem sýnist.“
Birgir nefndi atriði sem mikið
væri tekist á um þessar mundir,
m.a. í Svíþjóð á dögunum þar sem
allsherjarverkfalli blaðamanna var
afstýrt á elleftu stundu: „Útgef-
endur ætluðu að endurnýta efni,
endurgjaldslaust, í ólíkar fjölmiðla-
gáttir sínar.“ Prentmáli væri breytt
lítillega og notað í vefmiðla og svo
framvegis. Hann sagði að með þessu
yrði efnið margþvælt og virkaði
mun meira en það væri í raun.
 Starfsöryggi blaðamanna er
minna en áður, segir Birgir, og
hvert stóra fjölmiðlafyrirtækið á
fætur öðru í Evrópu hefur á und-
anförnum árum sagt upp reyndum
blaðamönnum og ráðið ungt og ný-
útskrifað fólk í staðinn. Mikil
reynsla tapaðist, og lausráðið fólk -
sem fengi jafnvel borgað fyrir
hverja frétt – hefði mun minna um
efnistök að segja en hinir. Sjálfstæði
blaðamanna minnkaði.
 Markaðsvæðingin er svo þriðja
og stærsta atriðið, sem Birgir
nefndi. Almenn þróun á fjölmiðla-
markaði í heiminum væri sú að mik-
ilvægara þætti að efni væri
skemmtilegt en að það skipti ein-
hverju máli; það væri algjörlega
bannað að vera leiðinlegur!
Forgangsröðun hefði því breyst;
hlutfall „harðra frétta“ væri minna
en áður en „mjúkt“ efni væri meira
áberandi. Meiri áhersla væri lögð á
skemmtun og líflegt útlit en upplýs-
ingu.
Upplýsingar frá fjöl-
miðlum eru grundvallar-
atriði fyrir lýðræðið
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Fjölmiðlar Birgir Guðmundsson í gær: Markaðsvæðing og arðsemis-
krafa fjölmiðla má ekki yfirkeyra kjarnann úr sígildri blaðamennsku.
Í HNOTSKURN
»Birgir Guðmundsson tel-ur að ef upplýsingakerfi
lýðræðisins hætti að virka
hafi lýðurinn engar for-
sendur sem skipta máli til að
taka ákvarðanir og lýðræðið
verði því skrípamynd. Það
færi jafnvel að skipta meiri
máli en málefni hvort stjórn-
málakona mætti í ljótum kjól
á kjörstað eða hvort stjórn-
málamaður brosti aldrei,
eins og hann orðaði það.og mín
hér í dag
ess
t hönd á
a forystu.
a, mál-
rra
nnan
minn
num úr
um ríkj-
ga að
ríkin
nýtingu
búnir að
endinga
rstofn-
sta – í
að við
s grænt
þegar
í Banda-
ugsa sér-
ð
rir
arlega
milli Ís-
sviði
að af
fram-
m það.
óru fram
nefnd-
hugi á því
að styrkja þessa vísinda- og
tæknisamvinnu, bæði af hálfu rík-
isstjórnarinnar, orkumálaráðu-
neytisins, og þingsins. Ég held að
það sé mjög mikilvægt að við ger-
um okkur grein fyrir því að í þess-
ari samvinnu felast stórkostleg
tækifæri fyrir vísindasamfélagið
og menntastofnanirnar á Íslandi.
Og fyrir nýja kynslóð af raunvís-
indafólki sem er að velta fyrir sér
hvort það eigi að fara í jarðfræði,
verkfræði, eða raunvísindi, og
hvort það verði starfstækifæri á
Íslandi og á heimsvísu í þessari
grein. Þessi umræða og sá grund-
völlur samvinnu sem verið er að
leggja eru sterk skilaboð til nýrr-
ar kynslóðar á Íslandi. Með því að
fara út í raunvísindi og jarðvísindi
geta menn átt mikil starfs-
tækifæri bæði á vettvangi vísinda
og rannsókna en líka á vettvangi
viðskiptalífsins. Og þetta er eitt af
því sem mér finnst skemmtilegast
við þessa vinnu, að opna ungum
námsmönnum sýn á það að með
því að velja þessar greinar hafa
menn tækifæri til þess að tengjast
vísindastofnunum á heims-
mælikvarða. Því þó að Banda-
ríkjamenn séu ekki jafnokar okk-
ar í nýtingu jarðvarmaorku þá eru
hér einhverjar öflugustu rann-
sóknar- og vísindastofnanir á
þeim sviðum sem skipta máli þeg-
ar á að fara í viðamikla nýtingu af
þessu tagi,“ segir Ólafur Ragnar.
– Rökin sem þú færðir hér áðan
fyrir því að Bandaríkin auki notkun
sína á endurnýjanlegum orkugjöf-
um voru fyrst og fremst efnahags-
leg. Er það öflugasta leiðin þegar
verið er að kynna þessi mál til sög-
unnar?
„Auðvitað var málflutningurinn
miðaður við að það var verið að tala
við bandaríska öldungadeild-
arþingmenn. Og þessu spyrja þeir
fyrst og fremst að: Er þetta ein-
hver grein sem þarf opinbert fjár-
magn, eða er þetta gott við-
skiptatækifæri? Það var því
mikilvægt að koma þeim skila-
boðum áleiðis að það væru sterk
efnahagsleg rök fyrir þessu,“ segir
Ólafur Ragnar og bætir því við að
hann hafi talað á svipuðum nótum í
fyrirlestri sem hann hélt í Harvard
háskóla á þriðjudag, en sá fyr-
irlestur var opnunarerindið í nýrri
fyrirlestraröð Harvard um framtíð
orkumála. Þar lagði hann áherslu á
að umræðan um loftslagsbreyt-
ingar væri þegar öllu er á botninn
hvolft umræða um orku framtíð-
arinnar.
Verðum að breyta
orkukerfunum
„Það sem skapar hættuna á lofts-
lagsbreytingum er orkunýtingin
fram að þessu. Og ef við ætlum að
komast hjá loftslagsbreytingum þá
verðum við að breyta orkukerf-
unum. Á vissan hátt er því ekki
vænlegt að setja fókusinn fyrst og
fremst á loftslagsbreytingarnar
sem slíkar heldur á að setja hann á
orku framtíðarinnar og hvernig við
öflum hennar. Og þá verður að
sannfæra Bandaríkin um að hægt
sé að gera það á arðbærum, við-
skiptavænlegum grundvelli.“
Ólafur Ragnar tekur í dag þátt í
árlegri ráðstefnu á vegum stofn-
unar Bill Clintons undir yfirskrift-
inni „Clinton Global Initiative“. Þar
koma saman þjóðarleiðtogar og
forystumenn í athafnalífi og deila
hugmyndum um hvernig beita
megi nýjum aðferðum til að takast
á við vandamál samtímans. Ólafur
Ragnar tekur til máls í málstofu
um orku og umhverfismál og bend-
ir á að allt þetta sé mikil staðfest-
ing á þeim sóknarfærum sem Ís-
lendingar hafa á sviði orkumála.
„Það er mikil eftirspurn eftir
reynslu og hugmyndum Íslendinga
á þessum vettvangi og þá er bara
spurning hvort við sem þjóð höfum
vilja og getu til að nýta okkur þessa
möguleika.“
– Og taka þá að okkur forystu-
hlutverk?
„Sem við getum. Og sem verið er
að biðja okkur um að gera. Það er
ekki verið að kalla forseta Íslands
fyrir þessa þingnefnd nema af því
að þeir telja sig hafa mikið að
sækja til okkar. Þeir vilja heyra
hvað við höfum fram að færa og
hvað vísindasamfélagið á Íslandi
getur lagt til málanna,“ segir Ólaf-
ur Ragnar.
AP
i eiga í orkumálanefnd öldungadeildar Banda-
a, og Daniel Akaka, þingmann demókrata á
nefndinni í gær.
ftir reynslu
orkumála